ارسطو در کتاب خطابه به‌صورت مفصل درباره فن خطابه و چندوچون آن، که در یونان قدیم موضوعی بسیار مهم بوده، صحبت کرده است. این کتاب زبان و محتوای سنگینی دارد و فقط اگر واقعاً به آن نیاز دارید سراغش بروید! رسالۀ خطابه در اواسط قرن چهارم پیش از میلاد نوشته شده است.
در مقدمه‌ای که جورج کندی (مترجم انگلیسی خطابه) بر کتاب نوشته است، می‌خوانیم:
«ارسطو نخستین کسی بود که صریحاً تصدیق کرد که خطابه، به‌عنوان فنّ ایجاد ارتباط، اخلاقاً خنثی است و می‌توان از آن، هم در راه خیر و هم در راه شرّ استفاده کرد. به‌عقیدۀ او قوّت اقناعی آن بستگی به سه چیز دارد: حقیقت و اعتبار منطقی چیزی که محلّ استدلال است؛ توفیق گوینده در اینکه بتواند این اندیشه را در مخاطبان ایجاد کند که می‌توان به او اعتماد کرد؛ و احساساتی که گوینده می‌تواند در مخاطبان برانگیزد به قصد آنکه آنها نظریاتی را که او ارائه می‌کند بپذیرند و مطابق آنها عمل کنند. خطابه‌دانان امروز اصطلاحاتی برای این سه وسیلۀ اقناعیِ ارسطو به‌کار می‌برند، هرچند، گاه به آنها توسّع معنایی بخشیده‌اند: استدلال منطقی را Logos، تاثیری را که خصایص اخلاقی گوینده در مخاطبان او به‌جای می‌گذارد Ethos و برانگیختن احساسات مخاطبان را Pathos خوانده‌اند.
فهرست کتاب خطابه
پس از یادداشت کوتاه مترجم، مقدمه‌ای در ابتدای کتاب آمده که درباره موضوعات زیر صحبت کرده است:
- زندگی و آثار ارسطو
- خطابه پیش از ارسطو
- نظر ارسطو دربارۀ خطابه
پس از این مقدمه؛ سه کتاب (بخش کلّی) داریم که هرکدام از چند فصل تشکیل شده است. در ادامه فهرست کامل این کتاب‌ها را می‌خوانید:
کتاب اوّل
فصل 1
- خطابه و جدل
- نقص رساله‌های قدیم فنّ خطابه
- فایدۀ خطابه
فصل 2
- تعریف یا تعریف مجدد خطابه
- وسایل اقناعی فنی و غیرفنی
- استنتاج (قیاس خطابی) و استقراء (مثال)
- اقتاع خطابی؛ نتایجی درباره ماهیت مقدمات
- مثال
- قیاس خطابی
- منابع قیاس‌های جدلی و قیاس‌های خطابی
فصل 3
- انواع سه‌گانه خطابه: شورایی، قضایی، رسمی
- مقدمات ضروری در سه نوع خطابه
فصل 4
- گفتار شورایی: موضوعات شور، حدود فنّ خطابه
- موضوعاتِ شور
فصل 5
- موضوع خطابۀ شورایی: نیک‌بختی
- تعریف‌های پذیرفته‌شده نیک‌بختی
- اجزاء نیک‌بختی
فصل 6
- غایات موردنظر خطیب
- خیر و فایده
فصل 7
- بیشتر و کمتر و تطبیق آنها بر خیر و فایده در خطابۀ شورایی
- تعریف‌ها
- تطبیق‌ها
فصل 8
- ضرورت شناخت حکومت‌ها در اقناع شورایی
- حکومت‌های چهارگانه، تعریف آنها و غایت‌های آنها
فصل 9
- فضیلت و رذیلت، زیبا و زشت، مواضع گفتار رسمی
- تعریف زیبا؛ زیبایی و فضیلت
- چگونه باید ستایش یا نکوهش کرد
فصل 10
- مقدمات قیاس‌های خطابی
- تعریف ستم و علت‌های آن
- تحلیل هفت انگیزه یا علت ارتکاب ستم
فصل 11
- تعریف لذّت
- چیزهای لذت‌آور
فصل 12
- حالت روحی ستمکاران
- کسانی که به آنها ستم روا داشته می‌شود
- مردم چه ستم‌هایی مرتکب می‌شوند
فصل 13
- طبقه‌بندی افعال درست و نادرست
- دو نوع قانون
- ستم به جامعه یا افراد
- تعریف مجدد ستم؛ ستم به افراد
- ستم به قانون
فصل 14
- درجات ستم
فصل 15
- پنج وسیلۀ اقناعی غیرفنی
- قوانین
- شاهدان
- قراردادها
- شهادت‌هایی که با شکنجه گرفته می‌شود
- سوگندها
کتاب دوم از کتاب خطابه
فصل 1
- خلاصۀ کتاب اول
- اهمیت شهرت خطیب و حالات روحی شنونده
- آنچه خطیبان را درخور اعتماد می‌کند
- انفعالات نفسانی: تعریف خطابی، روش تحلیل
فصل 2
- خشم: تعریف
- سه نوع تحقیر
- حالات روحی کسانی که به‌خشم می‌آیند
- بر چه کسانی خشم گرفته می‌شود و چرا
فصل 3
- تعریف آرامش
- کسانی که دربرابر آنها آرام می‌گیریم
- حالات روحی حاکم بر آرامش
فصل 4
- تعریف دوستی
- چه کسانی را دوست می‌داریم
- انواع و عوامل دوستی
- دشمنی و نفرت
- نتیجه
فصل 5
- تعریف ترس و علل آن
- مردم از چه کسانی می‌ترسند
- حالات روحی کسی که می‌ترسد
- تعریف اطمینان و آنچه آن را پدید می‌آورد
- حالات روحی اطمینان‌آور
فصل 6
- تعریف شرم و بی‌شرمی
- دربرابر چه کسانی احساس شرم می‌کنیم
- حالات روحی کسانی که احساس شرم می‌کنند
فصل 7
- نیکی و تعریف آن
- نیکی چه نیازهایی را برمی‌آورد
- چگونه می‌توان نشان داد که کسی نیکوکار نیست
فصل 8
- ترحم و تعریف آن
- حالات روحی کسانی که گرایش به ترحّم دارند
- چه چیزهایی ترحم‌انگیز است
- چه کسانی ترحم‌انگیزند
فصل 9
- رابطۀ غضب با ترحم و حسد
- انفعالات مرتبط با هم
- بر چه کسانی غضب می‌کنیم و به چه علت‌هایی
- حالات روحی کسانی که به غضب می‌آیند
فصل 10
- حسد و تعریف آن
- حالات روحی کسانی که حسد می‌برند
- بر چه چیزهایی حسد می‌برند و بر چه کسانی
فصل 11
- تعریف رقابت
- رقابت و حسد
- چه کسانی رقابت می‌ورزند
- موضوعات رقابت
- کسانی که رقابت‌انگیزند
- موضوعات تحقیر
فصل 12
- خصایص اخلاقی
- خصیصۀ اخلاقی جوانان
فصل 13
- خصیصۀ اخلاقی پیران
- نتیجه‌گیری
فصل 14
- خصیصۀ اخلاقی پختگان
فصل 15
- خصایص اخلاقی ناشی از اتفاق: بزرگ‌تباری
فصل 16
- خصایص اخلاقی ناشی از اتفاق: ثروت
فصل 17
- خصایص اخلاقی ناشی از اتفاق. قدرت
- خصایص اخلاقی ناشی از اتفاق. بخت مساعد
- نتیجۀ فصول دوازدهم تا هفدهم
فصل 18
- دلایل مشترک همۀ انواع گفتار
فصل 19
- براهین مشترک میان همۀ انواع خطابه
- ممکن و غیرممکن
- گذشته، آینده
- بزرگ و کوچک
فصل 20
- مثال
فصل 21
- اندرز
- انواع اندرز
- شرایط به‌کاربردن اندرز
- فایده اندرز
فصل 22
- ملاحظات کلی درباره قیاس‌های خطابی
- قیاس خطابی و قیاس منطقی
- مواد قیاس خطابی
فصل 23
- مواضع قیاس‌های خطابی
فصل 24
- مواضع قیاس‌های خطابی ظاهری یا کاذب
فصل 25
- ابطال قیاس‌های خطابی
- انواع مختلف اعتراض‌ها
- انواع مختلف قیاس‌های خطابی و ابطال آنها
فصل 26
- بزرگ‌نمایی و کوچک‌نمایی مواضع قیاس خطابی نیست
- قیاس‌های خطابی ابطالی نوع جداگانه‌ای از قیاس خطابی نیست
- اعتراض قیاس خطابی نیست
- گذار به کتاب سوم
کتاب سوم
فصل 1
- گذار به مسئله سبک
فصل 2
- فضیلت سبک
- انتخاب کلمات مناسب گفتار خطابی
فصل 3
- سردی بیان
فصل 4
- تشبیه
فصل 5
- درستی زبان
فصل 6
- اطناب و ایجاز سبک
فصل 7
- مناسبت
فصل 8
- آهنگ نثر
فصل 9
- سبک دوره‌ای
فصل 10
- ظرافت بیان
فصل 11
- ظرافت‌های بیان (دنباله)
فصل 12
- سبک گفتاری و سبک نوشتاری
- سبک مناسب برای انواع سه‌گانۀ خطابه
فصل 13
- اجزای گفتار
فصل 14
- مقدمه
- مقدمه‌های گفتارهای رسمی
- مقدمه‌های گفتارهای قضایی
- مقدمه گفتارهای شورایی
فصل 15
- اتهام، دفاع
- حمله
فصل 16
- روایت، روایت در گفتار رسمی
- روایت قضایی
- روایت گفتار شورایی
فصل 17
- اقامه برهان
- اقامه برهان در انواع سه‌گانۀ گفتار
فصل 18
- پرسش از خصم
- چگونه باید پاسخ داد
فصل 19
- سخن پایانی
در انتهای کتاب خطابه، واژه‌نامه و نمایه آمده است.
چند بریده از رساله خطابه
این‌جا برای اینکه بیشتر با زبان این کتاب آشنا شوید، دو بریده از رساله را می‌نویسم. سعی کرده‌ام بخش‌هایی را انتخاب کنم که مطالعه‌شان، ضمن آشنایی با ادبیات ارسطو، آموزنده و مفید هم باشد.
وسایل اقناعی فنّی و غیرفنّی
در میان وسایل اقناعی بعضی غیرفنی است و بعضی دیگر فنی. من وسایلی را غیرفنی می‌نامم که به‌دست ما فراهم نشده باشد، بلکه از پیش وجود داشته باشد: مانند شاهدان، شهادت‌هایی که با شکنجه گرفته شده باشد و سندها و چیزهایی مانند اینها؛ و فنّی را چیزی که می‌توان با روش و به‌دست خود فراهم کرد. بنابراین، باید وسایل نوع اول را به‌کار برد و وسایل نوع دوم را کشف کرد.
وسایل اقناعی که از طریق گفتار فراهم می‌آید بر سه گونه است: بعضی از آنها از خصیصۀ اخلاقی کسی که سخن می‌گوید حاصل می‌شود؛ بعضی دیگر با برانگیختن حالتِ روحی معینی در شنونده، و بعضی دیگر از خود گفتار به‌دست می‌آید، از این جهت که مطلبی را اثبات می‌کند یا می‌نماید که اثبات می‌کند.
اقناع از طریق خصیصۀ اخلاقی هنگامی حاصل می‌شود که گفتار چنان باشد که سخنگو را در خور اعتماد کند. زیرا ما به‌طور کلی در همۀ موضوعات و به‌خصوص در موضوعاتی که دربارۀ آنها آگاهی درستی در دست نیست و صحت آنها محل تردید است، به مردمان صالح زودتر و با اطمینان خاطر بیشتر اعتماد می‌کنیم. این اعتماد هم باید از طریق خود گفتار حاصل شود، نه براساس ظنّ قبلی دربارۀ خصیصۀ اخلاقی کسی که سخن می‌گوید. درحقیقت، نمی‌توان، مانند کسانی که در این فنّ رساله نوشته‌اند، گفت که از نظر این فنّ صالح بودن کسی که سخن می‌گوید هیچ سهمی در اقناع ندارد. به‌عکس، می‌توان گفت که خصیصۀ اخلاقی تقریباً وسیله‌ای قطعی در ایجاد اقناع است.
اقناع در شنوندگان هنگامی حاصل می‌شود که آنها، از طریق گفتار، به احساس نوعی انفعال نفسانی برانگیخته شوند. زیرا ما، در حالات غم و شادی یا حبّ و بغض یکسان حکم نمی‌کنیم. سعی نویسندگان امروزی خطابه هم، به‌عقیدۀ ما، درست متوجه تنها همین نتیجه است. ما این مسئله را، هنگامی که از انفعالات نفسانی سخن خواهیم گفت، نکته به نکته روشن خواهیم کرد.
و امّا حصول اقناع از طریق خودِ گفتار هنگامی صورت می‌پذیرد که ما به یاری وسایل اقناع موجود در هر موردی حقیقت یا شبه‌حقیقتی را نشان می‌دهیم.
آنچه خطیبان را درخور اعتماد می‌کند
سه چیز است که خطیبان را درخور اعتماد می‌کند، زیرا علاوه‌بر استدلالات منطقی، سه چیز دیگر موجب اعتماد می‌شود. این سه چیز عبارت‌اند از دوراندیشی، فضیلت اخلاقی و خیرخواهی. اگر خطیبان در سخن‌گفتن و نظردادن دربارۀ موضوعی به راه خطا برود، یا به‌سبب فقدان همۀ این سه صفت است یا به‌سبب فقدان یکی از آنها. یا به‌سبب فقدان دوراندیشی موفق به ابراز عقیدۀ درست نمی‌شوند، یا با آنکه می‌توانند عقیدۀ درست ابراز کنند، از روی بدخواهی، آنچه می‌اندیشند نمی‌گویند، یا دوراندیش و صاحب فضیلت اخلاقی‌اند، ولی خیرخواه نیستند؛ از این‌رو، ممکن است، با آنکه می‌دانند که بهترین نظر کدام است، از ارائۀ آن خودداری می‌کنند.
بیرون از اینها موارد دیگری وجود ندارد. بنابراین، کسی که ظاهراً از همۀ این صفات سه‌گانه برخوردار است ضرورتاً نزد شنوندگان درخور اعتماد است.
اطلاعات کتاب
عنوان انگلیسی: Rhetorique
عنوان فارسی: خطابه
نویسنده: ارسطو
مترجم: اسماعیل سعادت
ناشر: هرمس
نوبت انتشار: چاپ چهارم 1400
موضوع: سخنوری
تعداد صفحات: 444 صفحه
قیمت: 140.000 تومان
در پایان هم اشاره کنم که کتاب خطابه ارسطو زبان دشواری دارد و مطالعه‌اش کار آسانی نخواهد بود! پس تنها درصورتی‌که واقعاً به محتوای این کتاب نیاز دارید و پیش‌نیازهای آن را کسب کرده‌اید، سراغش بروید!