تاریخ سیستان یکی از کهن‌ترین نثرهای فارسی است و به‌نظر ملک‌الشعرای بهار، در فاصله 445 تا 725 هجری تالیف شده است. نویسنده این اثر نیز مانند زمان تالیف آن مشخص نیست. این احتمال مطرح است که کتاب تاریخ سیستان در طی زمان، و توسط چندنفر تالیف شده باشد. مصحح احتمال می‌دهد که تالیف متن به‌دست مولانا شمس‌الدین محمد موالی آغاز، و به‌همت محمود بن یوسف اصفهانی پایان یافته است.
نام کتاب نیز در اصل «تاریخ سیستان» نیست؛ و نخستین‌بار در پاورقی روزنامه ایران قدیم به این کتاب، تاریخ سیستان اطلاق شد. سپس محمدتقی بهار، نسخۀ تصحیح‌شده‌اش را با همین نام منتشر کرد. در متن کتاب نام‌هایی مانند «فضایل سیستان» و «اخبار سیستان» آمده است. برخی از پژوهشگران، کتاب را سیستان‌نامه هم نامیده‌اند.
درباره کتاب تاریخ سیستان
از این اثر تنها یک نسخۀ خطی در دست است. این نسخه به‌سال 864 قمری، از روی یک نسخۀ قدیمی‌تر نوشته شده است. این نسخه را استاد بهار تصحیح کرده، در سال 1314 خورشیدی منتشر کردند. ایشان متن این کتاب را یک‌دست نمی‌دانند. از نظر استاد بهار، فصل‌های نخستین کتاب معرف نثر ابوالموید و بشر مقسم است؛ و باقی بخش نخست هم نمودار نثر بلعمی. بخش دوم با سبکی متفاوت نوشته شده و استاد آن را مخلوطی از دوره دوم (قرن ششم) و دوره سوم (قرن هفتم) و عصر مغول می‌دانند. وی هم‌چنین بخش‌های ترجمه‌شده کتاب را شبیه به جمله‌بندی عربی آن دوران می‌دانند.
با این تفاصیل، کتاب حاضر در دو بخش با سبک‌های متمایز نوشته شده است؛ بخش اول، که بیش از ده‌برابر بخش دوم است، سبکی بسیار کهن دارد و متعلق است به قرن پنجم، و قسمت دوم، در قرن هشتم نوشته شده و مولف دوم شرح حوادث بعد را به‌طور خلاصه به متن افزوده است. در بخش اول به رویدادهای منطقه سیستان از ابتدا تا سال 448 هجری پرداخته شده، و قسمت دوم نیز ادامه وقایع از 465 تا 725 هجری است.
از ویژگی‌های منحصربه‌فرد این کتاب، ثبت قدیمی‌ترین شعر فارسی دری شناخته‌شده است. این شعر پنج بیت دارد و هشت مصراع اول آن قافیه یکسان دارند. چنین به‌نظر می‌رسد که این ابیات تکه‌ای از ترکیب‌بند هستند.
این کتاب علاوه‌بر ارزش تاریخی، ارزش ادبی بسیاری نیز دارد و می‌توان آن را از بهترین نمونه‌های نثر فارسی کهن دانست. عبارت‌های کوتاه و رسا، و هم‌چنین ترکیب‌های بدیع و اصطلاحات فارسی از خصیصه‌های این اثر است. در این کتاب کمتر از پنج درصد واژه‌ها عربی هستند. استاد بهار تاریخ سیستان را هم‌پایه تاریخ بلعمی و تاریخ بیهقی و تاریخ گردیزی دانسته‌اند.
دانلود رایگان تاریخ سیستان
- دانلود جلد اول (2 مگابایت)
- دانلود جلد دوم (18 مگابایت)
برای دانلود رایگان کتاب تاریخ سیستان از لینک‌های بالا استفاده کنید.