ابوعلی محمد بن محمد بلعمی در سال 352 قمری ترجمۀ فارسی کتاب تاریخ طبری (تاریخ پیامبران و پادشاهان) را به دستور منصور بن نوح سامانی آغاز کرد و آن را تاریخ بلعمی یا تاریخ‌نامه بزرگ نامید. تاریخ طبری به تاریخ جهان از ابتدای آفرینش آدم تا آغاز قرن چهارم هجری پرداخته است؛ کتاب تاریخ بلعمی نیز ترجمه‌ای آزاد و کوتاه‌تر از این کتاب است.
این کتاب پس از شاهنامه ابومنصوری، قدیمی‌ترین نثر فارسی است. نثر این کتاب ساده است و کلمات عربی در آن کم استفاده شده است. از ویژگی‌های نثر بلعمی، سادگی و روانی، تفصیل و اطناب در ذکر وقایع، کوتاهی جملات، عدم وجود سجع و موازنه، استفاده از کلمات و ترکیبات کهن، وجود مترادفات، جمع‌بستن کلمات عربی با نشانه‌های جمع فارسی، و… را ذکر کرده‌اند.
تاریخ بلعمی به دو بخش کلی تقسیم می‌شود
بخش آغازین کتاب، با شروع آفرینش و داستان حضرت آدم آغاز می‌شود، و با سرگذشت سلسله پادشاهان ایران و روم، زندگی پیامبران، و آغاز مسیحیت ادامه می‌یابد و در نهایت به پادشاهی یزدگرد ختم می‌شود. بخش دوم کتاب درباره انساب پیامبر اسلام، دوران بعثت، هجرت، غزوه‌های ایشان، جانشینان پیامبر، دوره امویان و عباسیان است. در این بخش، نویسنده وقایع تاریخی را براساس سال دسته‌بندی و روایت کرده است.
ابوعلی بلعمی درباره ترجمه خود از تاریخ طبری نوشته است
«بدانکه این تاریخ‌نامه بزرگست گردآورده ابی‌جعفر محمد بن جریر یزید الطبری رحمه‌اللّه که ملک خراسان – ابوصالح بن نوح – فرمان داد دستور خویش را ابوعلی محمد بن محمد البلعمی را که این تاریخ‌نامه را که از آن پسر جریر است پارسی گردان هرچه نیکوتر، چنان‌که اندر وی نقصانی نباشد. پس گوید چون اندر وی نگاه کردم و بدیدم اندر وی علمهای بسیار، پس رنج بردم و جهد و ستم بر خویش نهادم و این را پارسی گردانیدم به نیروی ایزد عزوجل.»
تفاوت‌های کتاب تاریخ بلعمی با تاریخ طبری
تاریخ بلعمی با تاریخ طبری تفاوت‌هایی دارد و ترجمه مستقیم آن کتاب از عربی به فارسی نیست. بخشی از این تفاوت‌ها این‌ها هستند:
- بلعمی برخلاف روش تاریخ‌نگارانه طبری، نام راویان و سلسله اسناد را حذف کرده است. او از روایت‌های مختلف، یکی را برگزیده است و هرجا که روایتی از نظر وی ناقص بوده، از مآخذ دیگر کمک گرفته است.
- محتوای تاریخ طبری از آغاز آفرینش است تا سال 302 قمری؛ ولی بلعمی حوادث تاریخی را تا سال 355 قمری آورده است.
- بلعمی مقدمه‌ای مفصل درباره آغاز تاریخ به کتاب خود افزوده است. وی هم‌چنین گزارش داستان بهرام چوبین در سلطنت هرمز را مستقل از تاریخ طبری در کتاب خود آورده است.
- تفسیر آیات بلعمی نیز با تفاسیر آمده در تاریخ طبری متفاوت است.
- بلعمی در ترجمه خود، ضمن منظم‌کردن تاریخی وقایع، کاستی‌های تاریخ طبری را نیز با افزودن روایت‌های دیگر از منابع تکمیل کرده است.
- نام‌ها و حوادثی که به وقایع تاریخ لطمه نمی‌زند، در تاریخ بلعمی حذف شده‌اند.
- بلعمی در برخی موارد، بدون اشاره، مواردی را که گمان می‌کرده در تاریخ طبری اشتباه است، تغییر داده است.
کتاب تاریخ بلعمی این‌گونه آغاز می‌شود
بسم اللّه الرحمن الرحیم
سپاس و آفرین بر خدای کامران و کامکار و آفریننده زمین و آسمان را آنکش نه همتا و نه انباز و نه دستور و نه زن و نه فرزند، همیشه بود و همیشه باشد و بر هستی او نشان آفرینش پیداست، آسمان و زمین و شب و روز و آنچه بدو اندرست.
و چون به خرد نگاه کنی بدانی که آفرینش او بر هستی او گواست و سپاس وی بر بندگان وی پیداست و نعمتهای او بر بندگان وی گستریدست. سپاس داریم آن خدای را برین نکویی‌ها که با بندگان خویش کرده‌است و درود بر محمد پیغامبر بهترین جهان و گزین پیغامبران و نازنین همه فرزندان آدم و شفاعت‌خواه بندگان به روز بزرگ؛ بر وی باد و بر خاندان وی آن گزیدگان و پسندیدگان…
چاپ کتاب
ملک‌الشعرای بهار تصحیح این کتاب را برعهده گرفته بود، ولی در زمان حیات ایشان به‌انتشار نرسید. این تصحیح در سال 1341 خورشیدی به‌همت محمد پروین گنابادی از سوی وزارت فرهنگ منتشر شد. محمد روشن نیز کتاب تاریخ بلعمی را تصحیح و در سه مجلد به‌تاریخ 1366 شمسی منتشر کرده است.