التفهیم کتابی است به‌قلم ابوریحان بیرونی در آموزش مبانی احکام نجوم. این کتاب به‌زبان فارسی تالیف شده است. بیرونی کتاب التفهیم را در آغاز قرن پنجم هجری (حدود 420) نوشته، و هفتادسال پس از مرگ وی، محمد بن جورابی آن را آماده و پاک‌نویس کرده است. متن فارسی کتاب به‌نام «ریحانه»، دختر حسین خوارزمی، نوشته شده است. متن عربی نیز برای شخصی به‌نام ابوالحسن علی بن ابوالفضل خاصی نوشته شده است.
التفهیم نخستین کتاب فارسی است که به موضوع ستاره‌شناسی و هندسه و حساب پرداخته است. این کتاب تنها اثر بیرونی به‌زبان فارسی است و متن عربی آن نیز موجود است. محمد قزوینی معتقد است که هر دو متن را خود بیرونی تالیف کرده است. آقابزرگ تهرانی بر این باور است که متن فارسی در سال 420 قمری نوشته شده، و متن عربی یک‌سال بعد به‌طبع رسیده است. علامه همایی با این نظر مخالف است و می‌گوید که متن عربی بر فارسی مقدم است و هردو تالیف خود بیرونی هستند.
فهرست کتاب
کتاب با زبانی به‌نسبت ساده نوشته شده است تا مخاطبان بیشتری بتوانند از آن استفاده کنند. این کتاب از 530 پرسش و پاسخ، در چهار بخش تشکیل شده است: هندسه، حساب (شمار)، نجوم (صورت عالم)، احکام نجوم (تنجیم). بیرونی در این کتاب خطوط موازی را تعریف کرده، و نقشه‌ای نیز برای جهان ترسیم کرده است.
- بخش اول: هندسه (پرسش‌های 1 تا 71)
- بخش دوم: حساب (پرسش‌های 72 تا 119)
- بخش سوم: هیئت (پرسش‌های 120 تا 236) جغرافیا (پرسش‌های 237 تا 241) هیئت (242 تا 267) گاه‌شماری (268 تا 323) اسطرلاب (324 تا 346)
- بخش چهارم: احکام نجوم (پرسش‌های 347 تا 530)
دانلود رایگان کتاب التفهیم لاوائل صناعه التنجیم ابوریحان بیرونی
قدیم‌ترین نسخه خطی متن عربی التفهیم (کتابت به‌سال 573 قمری) در کتابخانه چستر بیتی ایرلند نگهداری می‌شود. قدیمی‌ترین نسخه دست‌نویس فارسی (کتابت به‌سال 538) نیز در کتابخانه مجلس شورای اسلامی موجود است. یک نسخه فارسی نیز در سال 658 کتابت شده که در کتابخانه کاما در بمبئی نگهداری می‌شود.
متن عربی التفهیم برای اولین‌بار در سال 1934 میلادی توسط رمزی رایت به‌همراه ترجمه انگلیسی منتشر شد. متن فارسی التفهیم را هم جلال‌الدین همایی در سال 1318 خورشیدی در تهران منتشر کرد. این کتاب به‌زبان‌های تاجیکی (عاصموف، 1973 میلادی)، روسی (روزنفلد و احمداُف، 1975 میلادی)، و ایتالیایی (منتشرنشده) ترجمه شده است.
برای دانلود رایگان کتاب التفهیم ابوریحان بیرونی (با تصحیح جلال‌الدین همایی) در 1080 صفحه و 14 مگابایت، روی لینک کلیک کنید.