ابوریحان محمد بن احمد بیرونی، از دانشمندان ایرانی اواخر قرن چهارم و اوایل قرن پنجم هجری است. بیرونی در روز سوم از ماه ذیحجه سال 362 قمری در کاث خوارزم دیده به‌جهان گشود. او در ریاضی، نجوم، تاریخ، انسان‌شناسی و… صاحب‌نظر بود و زبان‌های خوارزمی، فارسی، عربی، و سانسکریت را به‌خوبی می‌دانست. برای بیرونی تالیفات بسیاری ذکر کرده‌اند که تعدادی از آن‌ها به‌دست ما رسیده است. یکی از آثار برجسته وی، و موضوع این نوشته، کتاب آثارالباقیه عن القرون الخالیه است. این کتاب را به‌اختصار «آثارالباقیه» می‌نامند.
«اثرهای به‌جامانده از سده‌های پیشین» کتابی است در مطالعه تطبیقی تقویم‌های فرهنگ‌ها و تمدن‌های گوناگون، که با ریاضیات و نجوم و تاریخ و ادیان درهم‌آمیخته است. تالیف این کتاب در سال 391 هجری پایان یافته؛ و یکی از نخستین آثار بیرونی است. وی این کتاب را در سالهای بیست‌سالگی عمر خود به‌زبان عربی تالیف کرده است. ابوریحان بیرونی در این کتاب، در میان مطالب علمی، حکایت‌های متنوعی نیز آورده است تا خواننده از فراوانی گزاره‌های علمی ملول نشود.
فهرست کتاب
بیرونی کتاب خود را با «ستایش از شمس‌المعالی و تقدیم کتاب باو» و «سبب تالیف این کتاب» آغاز می‌کند؛ سپس، در ادامه فصل‌های زیر را می‌خوانیم:
فصل اول: در حقیقت شب و روز و مجموع آن‌ها و آغاز هریک از آن‌ها
- تعریف شبانه‌روز
- مبدا شبانه‌روز نجومی
- تعریف شب و روز
- تعریف روز و شب از نظر فقها
- انتقاد از تعریف فقها برای روز و شب و ورود در بحث با آنان
فصل دوم: در مبدا سال و ماه گفتار می‌کند
- تعریف سال و ماه
- اقسام کبیسه در سالهای شمسی ملل گوناگون
- مللی که دارای ماه‌های قمری و سالهای شمسی هستند
فصل سوم: در حقیقت تاریخ و اختلاف امم در آن گفتگو می‌کند
- مبدا تاریخ از چه امری است
- عقیده ایرانیان در مقدار عمر عالم
- اختلاف یهود و نصاری در مقدار عمر عالم و بیان علت این اختلاف
- بشارت حضرت اشعیا به آمدن حضرت خاتم‌الانبیا
- استدلال مجدد از سفر پنجم تورات به‌ظهور ختم پیغمبران
- تعداد نسخ تورات
- تعدد نسخ انجیل
- تاریخ توفان اعظم که توفان نوح است
- دلیل بر حدوث عالم
- تاریخ بختنصر اول
- ادوار قاللبس
- تاریخ فیلفس پدر اسکندر مقدونی
- تاریخ اسکندر ذوالقرنین
- تاریخ اغسطس
- تاریخ انطینس
- تاریخ دقلطیانوس
- تاریخ هجری
- نام سالیان میان هجرت و وفات پیغمبر (ص)
- تاریخ یزدگردی
- تاریخ معتضدی
- اشاره به تواریخ دیگر که غیرمشهور است
- تاریخ اهل خوارزم
فصل چهارم کتاب آثارالباقیه: در حقیقت ذی‌القرنین صحبت می‌کند
- آیا اسکندر یونانی ذوالقرنین مذکور در قرآن است
- عقیده‌ای دیگر در ذوالقرنین
- اشاره‌ای به نسب‌های ساختگی
- صحت نسب شمس‌المعالی و سامانیان و خوارزمشاهیان و شیروان‌شاهان
- طعن در نسب میمون قداح
- اقوال دیگر در حقیقت ذوالقرنین
- عقیده ابوریحان درباره ذوالقرنین
- سد اسکندر کجا بوده و شمردن اقوالی در این زمینه
فصل پنجم: در چگونگی ماه‌ها که در سالهای مقدم استعمال می‌شود بحث می‌کند
- ماه‌های ایرانی
- در پنجۀ دزدیده‌شده
- طریقۀ کبیسه در ایران ساسانی
- یادآور شهور مجوس خوارزم و سغد و طرز کبیسۀ آنان
- ماه‌های رومی و طرز کبیسه آن
- عقیده حساب کتاب ماخذالمواقیت در طرز کبیسه رومیان
- ترجیح ریاضیات یونانی بر ریاضیات هندی
- انتقاد از حمزه بن حسن اصفهانی
- ماه‌های عبرانیان
- ادوار یهود
- اقسام سالهای یهود
- اختلاف علمای یهود در اوایل شهور که آیا باید با رویت هلال باشد یا حساب
- آغاز سال مسیحیان شرق
- ماه‌های سال قمری
- نام ماه‌های عرب جاهلیت
- اسامی هر سه شب یک ماه در لغت عرب
- در انتقاد از عقیده اسماعیلیه در ماه‌های قمری که به رویت هلال معتقد نیستند و با حساب سروکار دارند
- استدلال مجدد از کتب شیعه زیدیه بر اینکه فقط با رویت هلال باید اوایل ماه‌ها را تعیین کرد
فصل ششم: در این است که چگونه پاره‌ای از تواریخ از پاره‌ای دیگر استخراج می‌شود و در این فصل تواریخ پادشاهان و مدت سلطنت هریک را با اختلافی که میان مورخان است گفتگو می‌کنیم
- ترتیب جدول در بیان اختلاف یهود و نصاری در تاریخ آدم ابوالبشر و اولاد او
- جدول اسامی اشخاصی که بر یهود از زمان خروج از مصر تا ساختمان بیت‌المقدس حکومت کردند
- انتقاد دهریان از اقوالی که مربوط به طول عمر گذشتگان است
- رد آراء دهریان و طول عمر گذشتگان
- بیان اشیایی که به‌طور نادر روی می‌دهد (زوائد و نقائص) خلقت
- نقل عقیده ابومعشر به‌توسط ابوسعید شادان بر کمیت عمر
- نقل خلاصۀ یک مقاله در عمر طبیعی از ابوعبدالله حسین بن ابراهیم طبری
- جداولی در تاریخ ملوک آثور
- نام‌های فراعنه مصر
- جدول سلطنت بطالسه و قیاصره
- نام‌های پادشاهان شهر مقدونیه که یونانیان باشند و ملقب به بطالسه
- نام‌های ملوک روم
- اسامی ملوک روم در عهد مسیحیت روم
- پادشاهان قسطنطنیه (روم شرقی)
- عقیده ایرانیان در مبدا جهان و طرز پیدایش بشر
- اسامی قسم اول از پادشاهان ایران
- ملوک پیشدادی
- ملوک کیانی
- بحث در تاریخ اشکانیان که قسم دوم از تاریخ ایران است
- نام‌های پادشاهان اشکانی
- اشکانیان بنابر آن‌چه ابوالفرج در کتاب خود گفته
- اشکانیان بنابر کتاب شاهنامه
- اختلاف در تواریخ اشکانیان و به‌دست‌آوردن مدت صحیح سلطنت آنان
- استخراج تاریخ اشگانی از کتاب شاپورگان مانی
- قسم سوم از تاریخ ایرانی مربوط به دوره ساسانیان و بیان اختلاف اقوال اهل تاریخ
- نام‌های پادشاهان ساسانی
- بحثی در کارهای کسروی مورخ
- جدول پادشاهان حمیر یمن
- تواریخ کارهای پیغمبر (ص)
- ذکر القابی که بنی‌عباس به طرفداران خود داده‌اند
- تنظیم حساب شطرنج برای فهم این طیلسان
- قواعدی برای دانستن حساب خانه‌های شطرنج
- طریقۀ به‌دست‌آوردن برخی تواریخ از هم
- طریق پاسخ‌دادن به برخی از سوالات ماه‌شناسی
فصل هفتم: در ادوار و تقوفات و میلاد سالهای یهود و میلاد ماه‌ها و کیفیت و طریقه کبیسه آن در سالهای یهود و دیگر سال‌ها گفتگو می‌کند
- طریق به‌دست‌آوردن آغاز سال یهود
- انتقاد از روش علمی یهود
- راه به‌دست‌آوردن اولین اجتماع نیرین در هر محزور (دوره سال‌ها)
- اولین اجتماع نیرین طبق روش بیرونی در سالهای اسکندری کی بوده است؟
- از چه راه می‌توان غره ماه‌های یهود را شناخت؟
- تقدیم و تاخر فصح چگونه انجام می‌یابد؟
- بیان ادوار یوییل و دور شابوع
- بیان تقوفات در کیش یهود که عبارت از فصول است
- طریقه به‌دست‌آوردن جای اوج شمس
- روش یهود در استخراج چهاریک‌های سال
- طرز پیداکردن سالهای کبیسه در پاره‌ای از تواریخ
- بیان حساب اسماعیلیه که برای پیداکردن اول رمضان ساخته‌اند و گمان کرده‌اند که یکی از اسرار نبوت است
- بیان جدولی که اسماعیلیه برای رویت هلال ساخته‌اند و اینکه عمل مزبور یک سرقت علمی از زیج حبش حاسب است
- دو راه برای به‌دست‌آوردن روز آغاز سال هجری که از کتاب مدخل کبیر ابوجعفر خازن نقل شده
- طرز شناسایی اول سالهای یزدگردی و چند نوع سال دیگر
فصل هشتم: در تواریخ کسانی است که پیمبری را بخود بستند (متنبئین) و اممی که فریب ایشان را خورده‌اند
- پرستندگان ستارگان و ماه و خورشید کدامند؟
- زردشت
- مانی نقاش و سرانجام کار او
- خروج مزدک
- شرح حال مسیلمه
- بهافرید بن ماه‌فروذین
- پیدایش ابن مقنع و سرانجام کار او
- خروج حلاج
- ظهور ابن ابی زکریای طمامی
- ظهور ابی‌العزاقر
- ابن ابی‌العزاقر
فصل نهم: درباره اعیادی که در ماه‌های پارسیان است گفتگو می‌کند
- فروردین‌ماه
- بحثی راجع به نوروز و علت پیدایش آن
- نوروز بزرگ
- سروش‌روز
- عید اردیبهشت‌گان و عید اشتادروز
- عید خردادگان و عید اشتادروز
- جشن نیلوفر در خردادماه و عید تیرگان
- عید مردادگان
- عید شهریورگان یا آذرجشن
- عید مهرگان
- رام‌روز یا مهرگان بزرگ
- عید آبان‌گان
- آذرماه
- آذرعید یا آذرجشن
- اعیاد دی‌ماه از خرم‌روز و دیگر اعیاد مانند دیبگان و غیره
- بهمن‌ماه
- جشن اسفندارمذماه و دیگر اعیاد ماه اسفند
فصل دهم: در اعیاد ماه‌های سغدیان گفتگو می‌کند
فصل یازدهم: در اعیادی که در ماه‌های اهل خوارزم است گفتگو می‌کند
- استدلال بیرونی بر اینکه خوارزمیان از اعراب بروج را بهتر می‌شناختند
- رد بر کتاب تفضیل عرب بر عجم و انتقاد از ستاره‌شناسی اعراب و تفضیل عجم و عرب
فصل دوازهم: در مذهب خوارزمشاه در اعیاد اهل خوارزم گفتگو می‌کند
- کبیسه خوارزمشاهی به‌فرمان ابوسعید خوارزمشاه
فصل سیزدهم: در روزهایی گفتگو می‌کند که در شهور رومیان است و نزد خود رومیان و دیگران معلوم است
- تمجید از عقیده رومیان در سال و ماه و اینکه نزدیک‌ترین عقیده به‌حقیقت این نوع سال و ماه است
- بیان عقاید سنان بن ثابت بن قره در رد بر عقیده جالینوس
- تشرین اول
- تشرین آخر
- بیان پاره‌ای از عجایب طبیعی
- بیان برخی از عقاید بیرون از دایره عقل درباره میلاد اکبر یعنی انقلاب شتوی
- رد این عقیده خرافی که آب‌ها همه در ساعتی شیرین می‌شوند و بیان طرز شیرین‌کردن آب شور
- بیان جمره‌های سه‌گانه
- بیان ایام عجوز و نقل عقاید علما و کار عبدالله قلم در این موضوع
- آذار
- مباحثی در حقیقت نور و شعاع و سبب حرارت آفتاب که در این موضوع با ابن‌سینا گفتگوهایی شده
- اطلاع جغرافیادان‌های آن عصر از کره زمین و بیان حدودی آبادی زمین
- نیسان
- سبب زیاد و کم شدن آب رودخانه‌ها و قنوات و چشمه‌سارها
- سبب فوران چشمه‌ها و رفتن آب به بالا
فصل چهاردهم: در ماه‌های یهود و کارهایی که باید در آن انجام یابد گفتگو می‌کند
- بین عقیده برخی از یهود در سبب گوساله‌پرستی آنان
- روزه کیپور
- بیان حج‌های بنی‌اسرائیل
فصل پانزدهم: در اعمالی است که نصارای ملکائی در ماه‌های سریانی به‌کار می‌بندند
- بیان درجات مذهبی مسیحیان
- حکایاتی راجع به اصحاب کهف و اینکه چرا در قرآن بر سیصدسال توقف آنان در غار نه سال اضافه شده
- تکذیب مسیحی‌شدن پسرعموی هارون‌الرشید و به‌دارآویختن او به‌امر خلیفه
- نقل طرز تعمید مسیحیان
فصل شانزدهم: این فصل در روزه ترسایان و اعیاد متصل به روزه ایشان که مورد قبول همه ایشان است و دیگر روزهایی که با ایام روزه به‌توازی حرکت می‌کند بحث می‌نماید
- هجرت در سال نهصدوسی‌وسه اسکندری بوده
فصل هفدهم: در عیدهای نصاری نسطوری و در ذکر آن‌ها و روزه ایشان گفتگو می‌کند
فصل هیجدهم: در اعیاد مجوس اقدمین و روزه‌های صابیان و عیدهای ایشان گفتگو می‌کند
فصل نوزدهم: در روزهای معروفی که اعراب جاهلی به‌کار می‌بستند گفتگو می‌کند
فصل بیستم: در روزهایی که مسلمانان به‌کار می‌بندند بحث می‌کند
- با آنکه ماه‌های حج دو ماه بیش نیست چرا قرآن شهر را جمع بسته و اشهر گفته است؟
- روز عاشورا پیش از واقعه کربلا روزی خجسته بود و واقعه طف این روز را برای مسلمانان واقعی نامبارک گردانید
- تحقیقی در کلمه عاشورا و اینکه واژه مزبور عبری است
- هجرت پیامبر اسلام در دوشنبه اول ربیع‌الاول بوده
- اشاره‌ای به غدیر خم
فصل بیست‌ویکم: در منازل ماه و در طلوع و غروب آن و صور این منازل گفتگو می‌کند
دانلود رایگان کتاب آثارالباقیه
برای دانلود کتاب آثارالباقیه با ترجمه اکبر داناسرشت روی لینک کلیک کنید.
- تعداد صفحات: 656 صفحه
- حجم فایل PDF: حدود 18 مگابایت
کتاب آثارالباقیه ابوریحان بیرونی چندبار ترجمه و منتشر شده است. اولین‌بار در سال 1321 خورشیدی، اکبر داناسرشت این کتاب را ترجمه کرد. این ترجمه توسط نشر امیرکبیر منتشر شد. در سال 1390 عزیزالله علیزاده نیز آثارالباقیه را با افزودن نمایه و واژه‌نامه، و با استفاده از نسخه مدرسه سپهسالار تهران در انتشارات فردوس منتشر کرد. پرویز اذکایی این کتاب را با عنوان «آثار باقیه: از مردمان گذشته» در نشر نی منتشر کرد.