کتاب تاریخ مختصر زبان فارسی نگاه کوتاهی‌ست از دکتر ابوالقاسمی به مسیری که زبان فارسی از ایران باستان تا امروز طی کرده است. این کتاب کم‌حجم (140 صفحه) می‌تواند برای دانشجویان ادبیات فارسی، زبان‌شناسی، زبان‌های باستانی، تاریخ و هم‌چنین علاقه‌مندان به این مباحث مفید باشد.
مطالعه این کتاب زمان زیادی را از شما نخواهد گرفت و مطمئنا خواهد توانست در این زمان کوتاه، اطلاعات مفید و قابل توجهی را به شما منتقل کند. بنابراین مطالعۀ این کتاب خوب و خواندنی را به‌شدت به شما توصیه می‌کنم. در ادامه به معرفی کتاب تاریخ مختصر زبان فارسی می‌پردازم.
پیشگفتار چاپ دوم کتاب تاریخ مختصر زبان فارسی
در طلیعۀ بهار سال 1372 شمسی مجله آشنا به‌منظور آشنایی خوانندگان خود با پیشینۀ زبان فارسی از جناب دکتر محسن ابوالقاسمی عضو هیئت علمی دانشگاه تهران و متخصص و صاحب‌نظر در زبان‌های باستانی درخواست کرد تا مقالاتی را در این زمینه به رشتۀ تحریر درآورند. این درخواست با حُسن استقبالِ استاد مواجه شد و مقالاتی تحت عنوان تاریخ زبان فارسی از جانب ایشان برای مجله ارسال گردید که در سه بخش و در شماره‌های 11 و 12 و 13 مجله آشنا (از خرداد تا آبان 1372) به‌چاپ رسید.
از آن‌جا که این مقالات مورد استقبال و توجه دانشجویان و استادان دانشگاه به‌ویژه دانشجویان رشته زبان‌های باستانی واقع شد و مطالب آن به‌عنوان منبع درسی مورد استفاده قرارگرفت، مسئولان مجله برآن شدند تا این مجموعه را به‌صورت کتابی مستقل چاپ کرده و در اختیار علاقه‌مندان قرار دهند. استاد ابوالقاسمی نیز با تغییرات مختصری در مقالات و افزودن پاره‌ای مطالب و با زحمات بازنگری و تصحیح مجدد آن‌ها کتاب را آمادۀ چاپ ساختند.
ناگفته نماند که تاریخ زبان فارسی غیر از تاریخ ادبیات فارسی است. تاریخ زبان فارسی به ریشۀ زبان و چگونگی تطور و دگرگونی آن در طول تاریخ توجه دارد و حال آن‌که تاریخ ادبیات به بررسی سبک‌های مختلف ادبی و زندگی شعرا و نویسندگان می‌پردازد و این دو مقوله، دو موضع جدا از هم هستند، که نباید آن‌ها را با یکدیگر اشتباه گرفت. کتاب حاضر در زمنیۀ تاریخ زبان فارسی است.
نکتۀ دیگر آن‌که مجلۀ آشنا به‌منظور ترویج و نشر زبان فارسی در خارج از ایران از سوی بنیاد اندیشه اسلامی (زیر نظر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی) چاپ و منتشر می‌گردد و در اختیار علاقه‌مندان زبان فارسی در کشورهای مختلف جهان قرار می‌گیرد. (خرداد 1373)
بخش‌های کتاب تاریخ مختصر زبان فارسی
کتاب تاریخ مختصر زبان فارسی از 3 بخش تشکیل شده؛ و در ادامه به‌اختصار و فهرست‌وار به قسمت‌های مختلف این بخش‌ها خواهیم انداخت. بعد از آن هم بریده‌های از کتاب را در بندی جدا خواهم نوشت.
بخش اول
این بخش به زبان فارسی در دوره باستان اختصاص دارد و زبان‌های سکایی، مادی، فارسی باستان و اوستایی را بررسی می‌کند.
بخش دوم
در این بخش به زبان فارسی در دوره میانه پرداخته شده است. زبان‌های پهلوی اشکانی و فارسی میانه در این دوره قرار دارند. شعر در ایرانی میانۀ غربی هم مبحث دیگری است که در بخش دوم کتاب تاریخ مختصر زبان فارسی بدان پرداخته شده است.
بخش سوم
زبان فارسی در دوره جدید، زبان‌های ایرانی جدید، ساخت فارسی دری، الفبای فارسی دری، و واژگان فارسی عناوین این بخش از کتاب هستند. بخش سوم کتاب تاریخ مختصر زبان فارسی بسیار جذاب و خواندنی‌ست و اطلاعات جالب و تازه‌ای را مطرح می‌کند.
بریده‌های از متن کتاب تاریخ مختصر زبان فارسی
دکتر ابوالقاسمی در این کتاب مباحث مفیدی را مطرح کرده‌اند. بخش‌هایی از این کتاب را در گوشه‌ای یادداشت کرده بودم؛ که این‌جا هم می‌آورم تا شما هم استفاده کنید. در بخشی از کتاب ترجمه کتیبه‌های باستانی مانند کتیبه تچر و کتیبه اردشیر در نقش رستم آمده که بسیار جذاب است. نویسنده حین ترجمه این کتیبه‌ها، به ریشه‌یابی کلمات هم پرداخته و مطمئنا از فهمیدن ریشۀ باستانی کلمات فارسی امروز شگفت‌زده خواهید شد!
- از آغاز آمدن ایرانیان به این سرزمین تا سال 331 پیش از میلاد مسیح، ازلحاظ تاریخی زبان فارسی دوره باستان نامیده می‌شود. زبانی که ایرانیان در آغاز تصرف ایران بدان گفت‌وگو می‌کرده‌اند، ایرانی باستان نامیده می‌شود.
- در میان زبان‌های منشعب‌شده از ایرانی باستان تنها از زبان‌های زیر اثر به‌جای مانده است: سکایی، مادی، فارسی باستان و اوستایی. مهم‌ترین اثری که از فارسی باستان به‌جای مانده کیتبه داریوش بزرگ است بر کوه بیستون.
- هُزوارش: الفبایی که متون زردشتی بدان نوشته شده هزوارش دارد. و هزوارش کلمه‌ای است که به آرامی نوشته می‌شده و به ایرانی خوانده. مثلا «من» می‌نوشتند و آن را به فارسی میانه az می‌خواندند.
- پازند: به متون پهلوی که به الفبای اوستایی برگردانده شد، پازند می‌گویند.
- im در پهلوی اشکانی به‌معنی «این» است. در فارسی به‌صورت «اِم» در امروز، امشب و امسال باقی مانده است.
- در سال 254 هجری یعقوب لیث صفار دولت مستقل ایران را در شهر زرنج سیستان تاسیس نمود و زبان فارسی دری را زبان رسمی ایران کرد. این رسمیت تاکنون ادامه دارد.
- در واژگان فارسی باستان از زبان‌های بیگانه واژه‌هایی وارد شده است. «دب» در دبیر و دبستان و «دیو» در «دیوان» بازمانده‌های dipi فارسی باستان‌اند. Dipi، که به‌معنی «نوشته» است، از زبان سومری به فارسی باستان راه یافته است.
- در ایرانی میانۀ غربی واژه‌هایی از واژه‌های بیگانه ترجمۀ تحت‌اللفظ شده‌اند. در یونانی logos دراصل به‌معنی «لغت» است. Logos در یونانی به‌مجاز به‌معنی «روح» به‌کار رفته است. در پهلوی اشکانی ترفانی و فارسی میانه ترفانی waxs که دراصل به‌معنی «کلمه» است، به‌مجاز در معنی روح به‌کار برده شده است. زیر نفود لوگوس یونانی، «کلمه» در عربی و «سخن» در فارسی دری به‌مجاز به‌معنی روح به‌کار رفته‌اند.
- دساتیر: دساتیری بر واژه‌هایی اطلاق شده که ماخذ آن‌ها کتاب دساتیر است. کتاب دساتیر مجموعه‌ای از گفته‌های آذرکیوان درباره دین و زبان ساختگی و مجعولش است.
فکر کنم همین‌قدر کافی باشد! این گزیده‌ها را نوشتم تا با محتوای کتاب تاریخ مختصر زبان فارسی دکتر ابوالقاسمی آشنا شوید. اگر این کتاب زبان‌شناسی را بخوانید، حتما بیش از این‌ها نکات قابل‌توجه خواهید یافت.
جمع‌بندی معرفی کتاب تاریخ مختصر زبان فارسی
تا این‌جا در یادداشت معرفی کتاب تاریخ مختصر زبان فارسی به پیشگفتار این کتاب، محتوای بخش‌ها و گزیده‌هایی از متن پرداختیم. این کتاب از منابع کنکور ارشد زبان و ادبیات فارسی نیست؛ اما مطالعه آن خالی از لطف نیست و می‌تواند در روشن شدن ذهن دانشجویان مفید واقع شود.
این کتاب توسط ناشرهای متفاوت در سال‌های مختلف منتشر شده‌است. آخرین نسخه چاپ انتشارات طهوری است. قیمت کتاب تاریخ مختصر زبان فارسی در نسخه‌ای که من دارم (چاپ ششم پاییز 1394) 8000 تومان بوده است. امیدوارم از این معرفی کتاب هم لذت ببرید و فراموش نکنید که هیچ‌چیز بزرگ‌تر از واقعیت نیست.