منظومه حماسی شهریارنامه به زندگی و دلاوری‌های شهریار، پسر برزو، و نوه سهرابِ رستم می‌پردازد. درباره زمان سرایش این منظومه و ناظم آن گفت‌وگوها بسیار است. من این‌جا تلاش خواهم کرد تا ضمن معرفی این منظومه، معتبرترین نظرات حماسه‌شناسان ایران را نیز بیاورم تا شما در یک یادداشت، با تمام اطلاعات پیرامون کتاب شهریارنامه آشنا شوید.
شهریارنامه را چه کسی سروده است؟
نخستین‌بار استاد غلامحسین بیگدلی این منظومه را در قالب یک کتاب منتشر کرد و در مقدمه، این منظومه را سروده حکیم ابوعمر بهاءالدین عثمان بن عمر مختاری غزنوی (از شاعران اواخر قرن پنجم و اوایل قرن ششم هجری) دانست. دکتر ذبیح‌الله صفا نیز در کتاب حماسه‌سرایی در ایران، منظومه شهریارنامه را سروده سراج‌الدین عثمان بن محمد مختاری غزنوی (متوفی به‌سال 544 یا 554 هجری) معرفی کرد.
دست‌نویس‌های مغشوش و نامنظم این منظومه باعث شده است که استادانی مانند خانلری، همایی، و اقبال آشتیانی نظر دیگری داشته باشند و شهریارنامه را سروده عثمان مختاری غزنوی ندانند. در سال‌های گذشته، دکتر رضا غفوری پژوهش‌های بیشتری درباره این کتاب انجام داده، و چاپ تازه‌تری از این منظومه را با تصحیح و تحقیق خودشان منتشر کرده‌اند. ایشان شهریارنامه را سرودۀ شاعری به‌نام مختاری در دوران صفویه می‌دانند.
این‌ها چکیده‌ای از نظرات درباره شاعر شهریارنامه بود. برای آشنایی با تازه‌ترین نظرات در این‌باره، مقالۀ «نگرشی به شهریارنامه و دوره سرایش آن» دکتر غفوری را بخوانید. ایشان مقاله دیگری نیز درباره این کتاب، با عنوان «چند روایت از شهریارنامه در ادبیات عامیانه ایران» نوشته‌اند که مطالعه‌اش خالی از لطف نخواهد بود. لینک دانلود رایگان هردو مقاله در سایت انسانی هست و من به همان‌جا ارجاع داده‌ام تا با کلیک روی این دو لینک، فایل پی‌دی‌اف مقاله مستقیم دانلود شود.
داستان شهریارنامه
در آغاز هم اشاره کردم که شهریار، یکی از پهلوانان خاندان زال، و نوۀ سهراب است. او در جوانی، و پس از مشاجره با جد خود، ایران را به مقصد هندوستان ترک می‌کند تا دلاوری‌های خود را در آن سرزمین اثبات کند. شهریارنامه نیز روایت همین دلاوری‌های شهریار در سرزمین هندوستان است. البته منظومه به دیگر داستان‌ها نیز پرداخته است؛ در کتاب حماسه‌سرایی در ایران، استاد صفا شهریارنامه را شامل 3 قسمت دانسته، و نوشته‌اند:
قسمت اول مفصل‌ترین قسمت‌های این منظومه است و شروع می‌شود به دو جنگ مشهور از فرامرز پسر رستم، که جنگ نخستین با دیوی سیاه به‌نام ریحان صورت گرفت و دیگری با سپاهسالار هند. این سپهدار هند برادرزاده فرامرز و موسوم است به شهریار. در آغاز کار شهریار و فرامرز یکدیگر را نمی‌شناختند اما آخر کار برحال یکدیگر تعرف حاصل کردند.
پس از این آشنایی فرامرز به ایران بازگشت و شهریار نزد فرانک، ملکۀ سراندیب، ماند و آنگاه به‌جنگ ارژنگ دیو رفت و او را به‌اطاعت خویش درآورد؛ چنانکه از همراهان وی گشت. در این اثنا، ارجاسپ، شاه توران، که لهراسپ را کشته بود، ارهنگ دیو پسر پولادوند را به سیستان فرستاد. زال در غیبت رستم، که در این هنگام به خاورزمین رفته بود، زواره، پسر خویش، را به‌جنگ ارهنگ فرستاد و آنگاه خود به‌یاری او رفت و ارهنگ را منهزم و مغلوب ساخت.
قسمت دوم منظومه شروع می‌شود به‌رفتن زال به‌دربار سلیمان و وقایعی در این باب و جنگ با دیوی به‌نام اهریمن. قسمت سوم پایان داستان است.
کدام تصحیح از این کتاب را بخوانیم؟
بالاتر هم اشاره کردم که نسخه‌های خطی موجود از این منظومه آشفته و به‌هم‌ریخته‌اند؛ و از این رو داستان شهریارنامه در همه نسخه‌ها یکی نیست. از این منظومه در حال حاضر دو تصحیح در دست داریم. نسخه‌ای که غلامحسین بیگدلی تصحیح کرده و اطلاعات آن چنین است:
- شهریارنامه
- سرودۀ عثمان مختاری غزنوی
- تصحیح غلامحسین بیگدلی
- انتشارات پیک فرهنگ
- چاپ اول 1377
برای دانلود رایگان شهریارنامه با تصحیح بیگدلی کلیک کنید. (بدون ناشر؛ 1358)
این نسخه در آغاز و پایان داستان افتادگی‌هایی دارد و کامل نیست. نسخه کاملتر و تازه‌تر این منظومه حماسی را دکتر غفوری تصحیح کرده‌اند:
- شهریارنامه
- سرودۀ مختاری (عصر صفوی)
- تصحیح دکتر رضا غفوری
- انتشارات سخن
- چاپ اول 1397
خوش‌بختانه این نسخه در بازار کتاب کشور موجود است و می‌توانید نسخه کاغذی آن را تهیه و مطالعه کنید. مقدمۀ نسخه پی‌دی‌اف (دانلود در بالا) و کتاب دکتر غفوری هم می‌تواند برای پژوهشگران و علاقه‌مندان به متون حماسی ایران مفید باشد.
امیدوارم این یادداشت کوتاه و لینک‌هایی که قرار دادم، پاسخگوی پرسش‌های شما باشد. اگر اطلاعات دیگری از منظومه حماسی شهریارنامه دارید، لطفاً در بخش دیدگاه‌ها بنویسید.