در این یادداشت قرار است ضمن معرفی کامل، خلاصه‌ای از مطالب عنوان‌شده در کتاب بررسی چهره دیو و پری در افسانه‌های مازندران را نیز با هم بخوانیم. مولف این کتاب فاطمه شمسی است و انتشارات سوره مهر آن را روانۀ بازار کتاب ایران کرده است. در یادداشت پشت جلد این کتاب آمده:
«نوشتار حاضر بر آن است تا در افسانه‌های عامیانۀ مازندران رگه‌های اسطوره‌ای را در دو پدیدۀ دیو و پری بازنگری و بررسی کند. مازندران از دیرباز جایگاه اقوامی کهن با باورها، آیین‌ها، و رسوم غنی بوده است. در طول تاریخ همواره مازنی‌ها بر آن بوده‌اند که این باورها را از دسترس اقوام بیگانه و حکومت‌های مرکزی حفظ کنند. در این میان، دیو و پری جایگاهی ویژه در افسانه‌های ایران، به‌خصوص در افسانه‌های مازندران، دارند.»
فهرست کتاب
پیش‌تر بارها گفته‌ام که هدفم از آوردن فهرست کامل کتاب‌ها در بخش معرفی کتاب وبلاگ این است که خوانندگان بتوانند پیش از تهیه و مطالعه کتاب‌ها، از محتوای آن مطلع شوند و با آگاهی کامل انتخاب کنند. پس این‌جا هم ابتدا فهرست کتاب بررسی چهره دیو و پری در افسانه‌های مازندران را بخوانیم و بعد سراغ نقد و خلاصه آن برویم.
فصل اول: اسطوره و افسانه
نقد اسطوره‌شناختی
افسانه و قصه
افسانه‌های مازندران
فصل دوم: دیو
مازندران تاریخی یا اسطوره‌ای
دیوان و مازندران
پیشینۀ دیو
دیو در ادب پارسی
دیو در افسانه‌های مازندران
فصل سوم: پری
پری کیست؟
پری و جنون
آل
شخصیت پری در ادب پارسی
پیشینه و جایگاه مار
پری در افسانه‌های مازندران
فصل چهارم: افسانه؛ میراث جهانی
سبزه‌قبا
کوبید و پسوخه
سلطان مار
کاکل‌زری، دندان‌مروارید
پسر تاجر و روح غریبه‌ای تنها
چهل پهلوان، چهل دیو
حاتم طایی و انگشتر سلیمانی
حسن‌پهلوان
سیب گریان، انار خندان
شیرمحمد
قوز بالاقوز
پادشاه و دختر بیمارش
پسمچوک
حسن‌ترسو (کوهسار پهلوان)
هیزم‌شکن و مار
زخم زبان و اثر چوب
محمد، پسر حداد
برگ ظلمات
پسرک بی‌خیال
دو خواهر
نقل نجار
شغال‌ترس‌محمد
تنبل
مرغ تخم‌طلا
ملک‌محمد
دو برادر
اوغچه‌پرین
انار گل خنده‌زار، سیب گل خنده‌زار، گل‌گل خنده‌زار
پیرمرد و مار
شیرافکن و هفت دیو
گل سرخ تتی
مادیان چهل‌کرّه
نارنج و ترنج
چهل پهلوان و چهل دیو
حسن‌پهلوان
سیب گریان و انار خندان
کچلک
زنگ عدالت و مار
ماه‌پیشانی
مهرپرتو و شاهزاده افعی
دختری که پسر شد
مه‌مه‌خاتون
وَک (غوک)
آیا این کتاب ارزش خریدن دارد؟
وقتی می‌خواستم نقدی کوتاه بر کتاب بررسی چهره دیو و پری در افسانه‌های مازندران بنویسم، با دو پاسخ برای این پرسش روبه‌رو شدم: بله، و خیر!
پس اجازه بدهید توضیحم را کامل‌تر کنم. این کتاب با قیمت مناسبی عرضه شده و می‌تواند برای علاقه‌مندان به اسطوره‌شناسی و ادبیات فولکلور مازندران جالب توجه باشد. اگر شما هیچ مطالعۀ پیشینی در حوزۀ ادبیات و اسطوره نداشته باشید، مطالعۀ این کتاب به شما کمک خواهد کرد تا در 200 صفحه دید خوبی نسبت به این حوزه پیدا کنید. پس اگر به‌دنبال پژوهشی عمیق نیستید و فقط می‌خواهید از تطبیق ادبیات عامه و اسطوره و افسانه لذت ببرید حتما از مطالعه کتاب بررسی چهره دیو و پری در افسانه‌های مازندران لذت خواهید برد.
از سوی دیگر، اگر پیش‌تر در این حوزه مطالعه کرده و منابع دست‌اول را خوانده‌اید، این کتاب نمی‌تواند آوردۀ جدیدی برای شما به‌همراه داشته باشد. نویسنده این کتاب گویا مجموعه‌ای از مقالات دانشگاهی‌اش را گرد هم آورده است (اگر سخت‌گیرانه نگاه کنیم مقاله‌های ارزش‌مندی هم نیستند). از آغاز تا انجام کتاب پُر است از ارجاع به منابع مختلف و کم‌تر نقد نویسنده و یا افزوده‌ای از سمت ایشان می‌خوانیم. از همین جهت است که می‌گویم اگر منابع دست اول اسطوره‌شناسی را خوانده‌اید نیازی به مطالعۀ این کتاب نخواهید داشت.
سوءتعبیر نشود! گفت که کتاب برای علاقه‌مندان اسطوره و افسانه می‌تواند بسیار مفید و خواندنی باشد؛ اما از آن جهت که خودم منابع اسطوره‌شناسی را خوانده‌ام چیزی از این کتاب عایدم نشد. پس اگر در پی کتابی برای شروع هستید حتما و حتما کتاب بررسی چهره دیو و پری در افسانه‌های مازندران را تهیه کنید و بخوانید. ولی اگر می‌خواهید پژوهشی علمی بکنید و یا دنبالۀ مطالعات قبلی‌تان را پی بگیرید این کتاب می‌تواند تنها منبع خوبی برای یافتن منابع مهم‌تر باشد.
خلاصه کتاب بررسی چهره دیو و پری در افسانه‌های مازندران
در این قسمت از یادداشت معرفی کتاب بررسی چهره دیو و پری در افسانه‌های مازندران قرار است بخش‌هایی از این کتاب را با هم بخوانیم. البته انتخاب‌های من برای معرفی محتوای کتاب نبوده‌اند؛ و تنها بخش‌هایی را حین مطالعه علامت زدم تا شما بتوانید اندکی هم با آن‌چه قرار است در این کتاب بخوانید آشناتر شوید.
تفاوت اسطوره، حماسه، و قصه
دکتر بهار دربارۀ ماهیت اسطوره، حماسه، قصه، و تفاوت این سه چنین می‌گوید:
«فرق عمدۀ اسطوره و حماسه در زمان است. اسطوره به زمان ازلی برمی‌گردد و می‌گوید خدایان در ازل چه کردند. حماسه راجع‌به هزارها سال پیش صحبت می‌کند؛ اما دربارۀ زمان ازلی یا ابتدایی جهان چیزی نمی‌گوید. شخصیت‌هایش هم خدایان نیستند و پهلوانان‌اند. حماسه به عوام‌الناس ارتباط زیادی ندارد… ولی قصه زمان مشخصی ندارد؛ هرچند همیشه در گذشته اتفاق می‌افتد: “خارکنی بود، پسر کچلی بود…” همه در گذشته اتفاق افتاده؛ اما زمان ازلی اسطوره و زمان بسیار دورِ حماسه را ندارد. موضوع قصه هم با اسطوره و حماسه تفاوت دارد. در قصه‌ها آدم‌های معمولی را می‌بینید، امید را می‌بینید، پری‌ها و دیوها هم هستند. قصه کلاً می‌خواهد حق را به محق برساند و امید را در دل‌ها نگه دارد. این درون‌مایه‌ها با درون‌مایه‌های حماسه فرق دارد؛ ولی خیلی از درون‌مایه‌های حماسی هم توی قصه‌ها هست.»
افسانه‌های مازندران
قدیمی‌ترین و شاید نخستین کتاب افسانه به زبان مازندرانی مرزبان‌نامه است که به‌زبان طبری و به قلم اسپبهد مرزبان بن رستم نوشته شده است. بعدها سعدالدین وراوینی آن را از زبان طبری به فارسی دری برگرداند.
افسانه‌های مازندرانی دارای ویژگی‌های مختص‌به‌خود هستند. رویارویی با جن و پری و دیو در بسیاری از آن‌ها وجود دارد و در بیشتر موارد پیروز میدانْ انسان است. قهرمان افسانه‌های مازندرانی بیشتر انسان‌ها هستند. حیوانات نیز در کنار آن‌ها به پیشبرد قصه کمک می‌کنند.
تبرستان یا مازندران؟
نه واژۀ تبرستان بر مازندران تقدم داشته است نه مازندران بر تبرستان. بلکه باید پذیرفت که تبرستان به بخشی خاص اطلاق می‌شده و مازندران نیز بر قسمت دیگر. لسترنج نیز بدان صحّه گذارده است:
«در حقیقت، این دو اسم – یعنی تبرستان و مازندران – مترادف و به یک معنی بوده‌اند؛ اما در همان حال که اسم تبرستان بر تمام نواحی کوهستانی و اراضی پست ساحلی اطلاق می‌شد، کلمۀ مازندران بر منطقۀ اراضی پست ساحلی، که از دلتای سفیدرود تا جنوب خاوری بحر خزر امتداد دارد، اطلاق می‌گردید. سپس، این کلمه یعنی مازندران بر تمام نواحی کوهستانی و ساحلی اطلاق گردید و امروز دیگر اسم تبرستان استعمال نمی‌شود.»
دیوان و مازندران
در ابتدای فصل دوم کتاب بررسی چهره دیو و پری در افسانه‌های مازندران درباره رابطۀ خطۀ مازندران با سرزمین اهریمنان و دیوان در متون مذهبی و حماسی ایران باستان صحبت شده است. اگر به موضوع دیوان مازندران و ریشۀ تاریخی آن علاقه‌مندید حتما این قسمت را با دقت بیشتری مطالعه کنید.
جلیل دوستخواه در یادداشتی، ذیل «دیوان مزندری»، می‌نویسد: «این‌همان شمردن Mazana (سرزمین مزنان/مزندران) در اوستا با مازندران کنونی در پژوهش‌های تازه پذیرفته نشده است و بسیاری از پژوهشگران هم‌روزگار ما آن را جایی در حوزۀ اقیانوس هند می‌دانند.»
دیو خداست یا اهریمن؟
در هند دورۀ ودایی دو گروه از خدایان وجود داشتند: اسوره‌ها (Asura) و دَئِوَها، که از هر رده به‌طور یکسان به درگاهشان حاجت و نذر و نیاز برده می‌شد. در آغاز این دو گروه از خدایان با یکدیگر همزیستی دارند؛ اما رفته‌رفته در سرودهای متاخر در برابر هم قرار می‌گیرند. خدایان گروه دئوه‌ها منصب خدایی خود را نگه می‌دارند؛ اما گروه دیگر، یعنی اسوره‌ها، از سریر خدایی به مرتبۀ ضد خدایی تنزل داده می‌شوند. در وداهای متاخر، اسوره‌ها همه به‌صورت موجودات نابکار درمی‌آیند.
این اندیشه در گذار به ایران دچار دگرگونی و اصلاح می‌شود، که طی آن اسوره تبدیل به اهورا (اهوره) به‌معنی سرور و بزرگ به‌عنوان لقب مزدا (دانا و آگاه) در اهورامزدا، خدای واحد زرتشت، جلوه می‌کند. دئوه‌ها در ایران نخست به‌صورت خدایان بیگانه و سپس خدایان دشمن درمی‌آیند و سرانجام مفهوم امروزی دیو را پیدا می‌کنند و در اندیشه‌های زرتشتی به‌صورت دیوهای مهم در برابر خدایان اصلی و به‌خصوص امشاسپندان قرار می‌گیرند.
دیو واژه‌ای هندی و اروپایی است که در لاتین به‌صورت دِئوس و در یونانی باستان زئوس (خدای خدایان) آمده است.
برابری مو با وجود کامل صاحب آن
«مو کارکرد حلقه را دارد. نشانۀ تعهد و وفاداری نسبت به هم است. این سخن بیانگر وحدت جزء و کل در باورها، اساطیر، و افسانه‌هاست: “مویی از سر کسی کم شدن” مساوی است با نابودی کامل. معمولا زمانی این سخن به‌میان می‌آید که نمی‌خواهند از نابودی شخص سخن بگویند؛ چراکه شگون ندارد.»
(نقل از مقالۀ «بررسی نشانه‌ای افسانه‌های مازندران» نوشتۀ سپیده معافی مدنی.)
پری
فصل سوم کتاب بررسی چهره دیو و پری در افسانه‌های مازندران با این بریده از جلد 19 کتاب فرهنگ افسانه‌های مردم ایران به‌قلم علی‌اشرف درویشیان و رضا خندان آغاز می‌شود:
«ما غالباً در قصه‌های پریان به چشمِ تخیلاتی می‌نگریم که فقط به‌درد سرگرمی کودکان می‌خورد. اما وقتی این زحمت را به خود بدهیم که از قصه به اسطوره برگردیم، به کشفِ پنهانی‌ترین اسرار طبیعت نائل می‌آییم.»
آل
در کتاب معتقدات و آداب ایرانی، از هانری ماسه، شرق‌شناس فرانسوی، در باب آل چنین می‌خوانیم:
«دربارۀ مادر جوان باید گفت که دشمن خونین وی آل است. آل اندام زیبایی دارد. صورتش سرخ، موهایش حنایی، و بینی‌اش خاک رسی است. آل در چشمه‌ها سکونت دارد و کارش این است که زائو را سبدی می‌گذارد و سپس جگرش را درمی‌آورد. ولی تا موقعی که از آب نگذشته است می‌توان جگر را نجات داد. اغلب در آستانۀ در اتاق یک لگن پُر از آب قرار می‌دهند… هنگام تولد نوزاد چند تیر خالی می‌کنند تا آل بترسد. رسم عامیانه بر این جاری است که هیچ چیز سرخ‌رنگی نباید در اتاق زائو باشد.»
پری در شاهنامه
در شاهنامه از پری به‌همراه ترکیباتش بیش از 50 بار یاد شده، که بیشترین کاربرد آن در معنای «زیبارو» بوده است. اما از این واژه در کنار «دیو» و نیز مرغ و جانوران درنده، جزء فرمانبران و سپاهیان برخی از شاهان پیشدادی نیز یاد شده است. در شاهنامه نخستین‌بار پری را در داستان کیومرث در سپاه اهریمن و در ردیف موجودات شرور می‌بینیم.
مار و مفهوم حیات
مار، به‌دلایل گوناگون، با مفهوم حیات مرتبط بوده است. از این موارد می‌توان به پوست‌اندازی‌های سالانۀ آن، که مویدِ اندیشۀ جوانی و جاودانگی است، اشاره کرد؛ نیز به ظهور اسرارآمیزِ آن بر سطح زمین و سپس غیب‌شدنِ ناگهانی‌اش در اعماق زمین، که جایگاه مردگان تصور می‌شده است.
جمع‌بندی
عنوان: بررسی چهره دیو و پری در افسانه‌های مازندران
مولف: فاطمه شمسی
ناشر: سوره مهر
قیمت: 35000 تومان (چاپ اول سال 1396)
موضوعات: اسطوره‌شناسی، ادبیات و اسطوره، افسانه‌ها و قصه‌های مازندران
امیدوارم از مطالعۀ یادداشت معرفی کتاب بررسی چهره دیو و پری در افسانه‌های مازندران لذت برده باشید. اگر این کتاب را خوانده‌اید لطفا نظرتان را برایم بنویسید. اگر سوالی هم درباره محتوای کتاب دارید در بخش دیدگاه‌ها مطرح کنید تا درباره‌اش صحبت کنیم.