اگر می‌خواهید مطالعات اسطوره‌شناسی را آغاز کنید یکی از پیشنهادهای من برای شروع کتاب اسطوره، بیان نمادین استاد اسماعیل‌پور است. در این کتاب با زبانی ساده مفاهیم اسطوره‌ای را خواهید شناخت و برای مطالعات تکمیلی آماده‌تر خواهید شد. حالا در ادامه فهرست کتاب را بخوانید تا متوجه مفاهیم مطرح‌شده در کتاب اسطوره بیان نمادین بشوید.
در این یادداشت ابتدا بریده‌هایی از پیشگفتار خود استاد را می‌خوانیم؛ بعد نگاهی به فهرست مفصل کتاب می‌اندازیم؛ سپس بخش‌هایی از متن کتاب را می‌خوانیم؛ و در آخر معرفی کوتاه را خواهیم دید.
پیشگفتار
هر چند دیرینگی اساطیر باستانی با پیدایش و تکامل زبان انسان همزمان و حتی کهن‌تر از آن است، اما اسطوره‌شناسی به‌گونۀ دانشی سنجیده و فرهیخته، تنها عمری دویست‌ساله دارد؛ یعنی از آغاز سدۀ هژده میلادی تاکنون، انسان دربارۀ باورهای نمادین چندین‌هزارسالۀ خویش، به پژوهش علمی و فرهنگستانی دست یازیده است.
در ایران، پیشینۀ اسطوره به هزارۀ پنجم پیش از مسیح می‌رسد. نخستین جلوۀ آن، باور به ایزدبانو مادر است که پیکره‌اش در میان آثار و نقوش سیلک، در کنار نقش‌های نمادینِ آب، مار، خورشید و ماه بر سفالینه‌های زیبای چندهزارسالۀ ایرانی یافت شده است. پس از آن، به اساطیر آریایی هزارۀ دوم پ.م.، اسطوره‌های میترایی و زردشتی هزارۀ نخست پ.م. می‌رسیم که گنجینۀ ارزشمندی از میراث اساطیری ایران باستان را در بر می‌گیرد.
با این حال، پیشینۀ پژوهش‌های اسطوره‌شناسی در ایران حدود چنددهه بیش نیست و این زمان در سنجش با درازنایی اساطیر باستانی ایران، زمانی بس ناچیز است.
اگر از اشارات گذرای مشیرالدولۀ پیرنیا دربارۀ اساطیر بگذریم باید اذعان کرد که مباحث اسطوره‌شناسی در ایران با شادروان ابراهیم پورداود آغاز می‌گردد. او با انتشار مجموعۀ اوستا و با تعلیقات و توضیحات اسطوره‌ای گات‌ها و یشت‌ها، نخستین گام را در پژوهش‌های اسطوره‌شناسی ایران برداشت. اما نخستین اثر مستقل دربارۀ اسطوره‌های ایرانی از سوی زنده‌یاد دکتر مهرداد بهار، با نام اساطیر ایران در سال 1352 انتشار یافت. سه سال بعد، در سال 1355 اثری شگرف به نام بت‌های ذهنی و خاطرۀ ازلی از داریوش شایگان منتشر می‌شود که در آن، به تعریف و تحلیلی نسبتاً مکفی و جامع با عنوان «بینش اساطیری» برمی‌خوریم.
در سال 1362، چاپ دوم و ویراسته‌تر اثر استاد بهار با نام پژوهشی در اساطیر ایران و همزمان ترجمۀ چشم‌اندازهای اسطوره توسط پژوهندۀ گرانقدر دکتر جلال ستاری، شور و حرکتی تازه در اسطوره‌شناسی به راه می‌اندازد. در سال 1365 اثر دیگری از میرچا الیاده با نام اسطورۀ بازگشت جاودانه به ترجمۀ دکتر بهمن سرکاراتی انتشار می‌یابد و سرانجام، در اواخر دهۀ شصت، دکتر ژاله آموزگار و مرحوم دکتر احمد تفضلی، دو تن از پژوهشگران گرانقدر ایران‌شناسی، با انتشار ترجمۀ شناخت اساطیر ایران از هیلنز (1368) و اسطورۀ زندگی زردشت (1370)، جانی دیگر به پیکر اسطوره‌شناسی ایرانی می‌دهند.
دکتر اسماعیل‌پور در انتهای پیشگفتار کتاب اسطوره، بیان نمادین می‌نویسد:
کتاب حاضر در پی همین شور و نیاز خوانندۀ ایرانی و علاقه‌مند به کاوش در اسطوره‌شناسی و شناخت اسطوره‌های ایرانی فراهم آمده است. نگارنده در این گفتارها سعی نموده که با بیانی نسبتاً ساده و در عین حال جامع، به ویژه در گفتار نخست، ابعاد اسطوره را روشن کند و دیدگاه‌های گوناگون اسطوره‌شناسی را بررسد. در گفتارهای بعدی، اسطوره‌های هند و ایرانی، اساطیر میترایی و زردشتی مورد بحث قرار گرفته و در پایان، اسطوره‌های گنوسی، اسطورۀ آداپا و حماسۀ هادینگوس برای نخستین‌بار به خوانندگان فارسی‌زبان معرفی شده که امید است نیاز خوانندگان کاوشگر، به‌ویژه نیاز هنرمندان و هنردوستان را در زمینۀ اسطوره و اسطوره‌شناسی و شناخت اسطوره‌های ایرانی تا حدودی برآورد.
فهرست کتاب اسطوره بیان نمادین
برویم سراغ فهرست کتاب اسطوره، بیان نمادین و با تمام مفاهیم مطرح‌شده آشنا شویم. خیالتان راحت باشد که با تهیه این کتاب گام ابتدایی را بسیار محکم و دانش‌مدار خواهید برداشت.
گفتار نخست: اسطوره؛ بیان نمادین
- اسطوره چیست؟
- مفاهیم نمادین
- انسان، زمان و مکان در اسطوره
- جلوه‌های اسطوره
- اسطوره و گونه‌های دیگر روایی
- دیدگاه‌های اسطوره‌شناسی
- کارکردهای اسطوره
- اسطوره و هنر
- انواع اساطیر
گفتار دوم: دیباچه‌ای بر اسطوره‌های هند و ایرانی
- درآمد
- اسطوره‌ها
- میتره – ورونه
- ایندره
- ناسَه‌تیه‌ها
گفتار سوم: اسطورۀ آفرینش
- آفرینش کیهان در اساطیر
- آفرینش در اساطیر ایران
گفتار چهارم: نوروز، جلوه‌گاه اسطورۀ آفرینش
- درآمد
- نوروز ایرانی
- اسطوره‌های نوروزی
- آیین‌ها
گفتار پنجم: میتره در اساطیر هند و ایرانی
- هند و ایرانیان
- ستایش میتره
- رابطۀ میتره / ورونه یا دیگر خدایان ودایی
- میتره در اسطورۀ سومَه
- اشتقاق نامواژۀ میتره
گفتار ششم: میتره در اوستا
- میتره در گاهان
- میتره در یشت‌ها
- میتره در یسنه و وندیداد
- میتره در ویسپرد و خرده‌اوستا
گفتار هفتم: ایزد مهر در نوشته‌های پهلوی
- مهر در دورۀ اشکانی
- مهر ایزد در اساطیر مانوی
- مهر در متون پهلوی ساسانی
گفتار هشتم
- اسطورۀ آداپا، نخستین انسان
گفتار نهم
- هادینگوس، حماسه‌ای ملّی
گفتار دهم
- اسطوره‌های گنوسی
بریده‌هایی از کتاب اسطوره، بیان نمادین
حال برویم سراغ بریده‌های از کتاب استاد ابوالقاسم‌پور و آنها را با هم بخوانیم. سعی کردم از چند فصل تکه‌هایی را بیاورم تا مطالعۀ این یادداشت برایتان مفیدتر واقع شود.
تعریف اسطوره
اسطوره عبارت است از روایت یا جلوه‌ای نمادین دربارۀ ایزدان، فرشتگان، موجودات فوق طبیعی و به‌طور کلی جهان‌شناختی که یک قوم به منظور تفسیر خود از هستی به‌کار می‌بندد؛ اسطوره سرگذشتی راست و مقدس است که در زمانی ازلی رخ داده و به‌گونه‌ای نمادین، تخیلی و وهم‌انگیز می‌گوید که چگونه چیزی پدید آمده، هستی دارد، یا از میان خواهد رفت، و در نهایت، اسطوره به شیوه‌ای تمثیلی کاوشگرِ هستی است.
انسان‌های ابتدایی اسطوره را سرگذشتی حقیقی و افسانه را غیرحقیقی می‌پنداشتند. اسطوره تفسیر انسان نخستین از جهان و طبیعت بود و بیشتر جنبۀ نظری (تئوریک) تفکر انسان باستانی به‌شمار می‌رفت؛ در حالی که آیین‌ها و شعایر، جنبۀ علمی آن بود.
مفاهیم نمادین
در این بخش از کتاب اسطوره، بیان نمادین خواهیم خواند که نمادهای زیر هر کدام در اساطیر چه معنایی دارند:
- خورشید
- زمین
- ماه
- آب
- چشمه
- کبوتر
- جانوران بالدار
- مرغ
- سیمرغ
- مار
- کوه قاف
- چشم
- آینه
- چرخ
- نیلوفر
- شیر
- شمشیر
- رنگ‌ها (سرخ، آبی، سیاه، سفید و…)
- دایره
- بیضی
- اعداد مقدس در اسطوره‌ها
چندخطی درباره نوروز باستانی
پیش از آن‌که حتی مفهوم سال پدید آید، انسان‌ها برای خود یک گردش زمانی دایره‌وار تصور می‌کرده‌اند که از یک نقطه آغاز می‌گردید و با گردشی مدور به همان نقطه، پایان می‌یافت.
با نوروز یا آغاز هر سال، کهولت زمان از یادها زدوده می‌شد و همۀ آفریده‌ها جان تازه می‌یافتند. سبزشدن گیاهان، رویش دانه‌ها و جاری‌شدن شیره‌های حیات‌بخش در رگ‌های سبز رستنی‌ها، دمیده‌شدن جان تازه‌ای را در تن آدمی القا می‌کرد.
پس نوروز در نزد اقوام باستانی به‌گونه‌ای درهم‌شکستن زمان به‌شمار می‌آمد. تسخیر زمان و احساس‌نکردن گذشت زمان، برای آنان شادی‌بخش بود؛ حتی باور داشتند که «فروهرها» یا ارواح درگذشتگان نیز در مراسم نوروز شرکت می‌کنند.
نوروز ایرانی به‌راستی جشن آفرینش، جشن فروهرها و مهم‌تر از آنها جشن برکت‌بخشی، رویش و کشاورزی است. به‌عبارت دیگر، نوروز رستاخیز حیات است، چون نباتات می‌رویند و آدمیان از نو آفریده می‌شوند. در آغاز نوروز، بنا به باوری، خورشید از برج حوت (ماهی) به برج حمل (بره) می‌آید، یعنی آفتاب به نزدیک‌ترین فاصلۀ خود به زمین می‌رسد و تقدس دارد.
از روایات پهلوی که از طریق شاهنامۀ فردوسی نیز به ما رسیده است، برمی‌آید که نوروز از عهد جمشید، جشن ملی ایرانیان بوده است:
سر سال نو هُرمز فرودین
برآسوده از رنج تن، دل ز کین
بزرگان به شادی بیاراستند
می و جام و رامشگران خواستند
چنین جشن فرّخ از آن روزگار
به ما ماند از آن خسروان یادگار
چرا خانه‌تکانی می‌کنیم؟!
فروردین، ماه فروهرها یا فَروَشی‌ها یا ارواح درگذشتگان است. در آغاز فروردین، مطابق سنتی دیرینه، چراغ خانه‌ها باید روشن باشد. چون اگر خانه‌ها روشن نباشند، فروشی‌ها یا ارواح درگذشته روگردان شده، از بازماندگان خود می‌گریزند. در گذشته، در این روز، بر پشت‌بام‌ها آتش می‌افروختند تا راه‌گشای فروشی‌ها باشد.
حتی سنت گردگیری ویژه نوروز که هنوز هم جدی گرفته می‌شود، نه‌تنها به‌خاطر نظافت، بلکه بدان روی است که فروشی‌ها ناراحت نشوند و نگریزند.
سنت چهارشنبه‌سوری و قاشق‌زنی از کجا آمده است؟
در ایران باستان، جشن سوری یا جشن برپایی آتش، پنج روز پیش از نوروز رایج بوده است. اختصاص روز چهارشنبه بدین جشن تحولی تازه است که پس از اسلام به‌وجود آمده، چون ایرانیان باستان و دورۀ ساسانی اصلاً روزهای هفته را شنبه، یکشنبه و… نمی‌نامیدند، بلکه هر روزی از هفته و ماه نامی داشت و متعلق به یک ایزد ویژه بود؛ مثلاً نخستین روز هر ماه «اورمزد» و شانزدهم هر ماه «مهرروز» نام داشت.
سوری به معنی «سرخ» است، چنان‌که گل سوری به‌معنای «گل سرخ» است. در جشن سوری، بر پشت‌بام‌ها غذا می‌گذاشتند که برای فروهرها و ارواح درگذشتگان بود و امروزه آیین قاشق‌زنی و مراسمی همانند آن که خود را پوشیده و پنهان می‌کنند و هدیه می‌گیرند، هنوز رایج است. این هدایا در واقع برای فروهرها است و «پوشیدگان» نیز نماد فروهرها یا ارواح نیاکان‌اند.
چرا ایرانیان سفرۀ هفت‌سین می‌چینند؟
در گذشته، در روزهای فروردگان، در گورستان‌ها و پشت‌بام‌ها برای پذیرایی از ارواح، خوراکی می‌گذاشتند و می‌توان احتمال داد که سفرۀ هفت‌سین اصلاً برای فروشی‌ها بوده است.
از دیرباز در ایران، هفت سینی (کلمۀ سینی خود معرّب چینی است) از دانه‌هایی که به سفره‌ها برکت می‌بخشید، می‌رویاندند و بر خوان نوروزی می‌نهادند. هفت‌سین شاید بازماندۀ همین هفت «سینی» باشد که نماد سبزی و خرّمی است. با گذشت زمان، هفت «سینی» به هفت میوه، گل یا سبزه یا چیزهای دیگر که نام آنها با «سین» آغاز می‌شود، مبدل گشت:
سبزه: نمودار گل‌های زیبا و زینتی، سرسبزی و خرّمی؛
سیب: میوه‌ای بهشتی و نماد زایش؛
سمنو: از جوانۀ گندم، نماد رویش و برکت؛
سنجد: بوی برگ و شکوفۀ آن محرّک عشق و دل‌باختگی است؛
سیر: داروی تندرستی و از میان برندۀ دردهاست؛
اسپند: در لغت به‌معنی «مقدس»، و در واقع، دافع چشم بد است؛
سکه: نمودار برکت و دارایی است.
آینه و شمع بر سفرۀ هفت‌سین نیز نماد نور و روشنایی و تابش و شفافیت است. البته شمع برای فروهرهاست که وقتی در تاریکی شب به سراغ نزدیکان و بازماندگان خود می‌آیند، راه را گم نکنند. معمولاً تخم‌مرغ نیز بر سفرۀ نوروزی هست که نماد نطفه و باروری و زایش است. نیز در اساطیر ایران، جهان تخم‌مرغی شکل است؛ آسمان چون پوستۀ تخم‌مرغ و زرده‌اش نمودگار زمین است.
ماهی زنده بر سفرۀ نوروزی نشانۀ تازگی و شادابی است.
در میان زردشتیان ایران هفت‌شین هم رایج است که ناشی از شبیه‌سازی شین با سین است. شاید به این دلیل که شیر و شهد و شکر از دیرباز، جزو بنیادی‌ترین مائده‌های این سفره بوده است.
سبز کردن گندم و حبوبات از پیش از اسلام در ایران معمول بوده است.
چرا ششم فروردین روز بزرگی‌ست؟
ششم فروردین‌ماه نیز روز بزرگی است، چون بنا به روایت زردشتی، زادروز اَشو زردشت است و «نوروز بزرگ» نام دارد.
بیرونی (در کتاب آثارالباقیه) آورده است که خداوند در این روز از آفرینش جهان آسوده شد. زیرا این روز، آخر روزهای شش‌گانه است (البته بنا بر روایات اصیل زردشتی، شش نوبت جداگانه وجود دارد که شش گاهنبار خوانده می‌شود). نیز در این روز، خداوند مشتری را بیافرید و فرخنده‌ترین ساعت‌های آن روز، ساعات مشتری است.
زردشتیان گویند که در این روز اَشو زردشت توفیق یافت که با خداوند مناجات کند و کیخسرو در این روز عروج کرد و در این روز بود که ساکنان کرۀ زمین سعادت را قسمت کنند و از اینجاست که ایرانیان این روز را «روز امید» نام نهادند.
چرا 13به‌در روز نحسی است؟
بنا بر نجوم بابلی، سال دوازده ماه، و نوروز در واقع، دوازده روز بوده است. در نوروز ایرانی نیز به‌راستی نوروز دوازده روز بوده است و سیزده را جزو اوقات نحس به‌شمار آورده‌اند. چون اخترشناسان قدیم معتقد بودند که روز «استقبال»، که آفتاب و ماه روبه‌روی هم قرار می‌گیرند، نحس است و باید دست از کار کشید، پس مردم از خانه بیرون می‌رفتند تا نحسی سیزده بدانان روی نکند.
همچنین می‌توان احتمال داد که نحسی روز سیزده بدان روی است که در پایان دوازده روز، یک روز، آشفتگی نهایی و پایانی سال را بر خود داشت؛ چون دوازده روز به منزلۀ دوازده ماه و دوازده ماه، خود به منزلۀ دوازده هزار سال بود که در نزد ایرانیان عمر جهان به شمار می‌آمده است.
در یک نگاه
عنوان: اسطوره، بیانِ نمادین
نویسنده: دکتر ابوالقاسم اسماعیل‌پور
ناشر: سروش
نوبت انتشار: چاپ ششم 1399
تعداد صفحات: 214 صفحه
موضوعات: اساطیر، اساطیر ایرانی، اساطیر هندی
قیمت: 38000 تومان
امیدوارم معرفی کتاب اسطوره، بیان نمادین شما را به آغاز مطالعات اسطوره‌شناسی علاقه‌مند کرده باشد. اگر دوست دارید با دیگر کتاب‌های مهم اسطوره‌شناسی آشنا شوید وارد بخش معرفی کتاب شوید.