آیا زن‌ستیزی در شعر سعدی وجود دارد؟ آیا می‌توانیم اشعار ضد زن سعدی را با معیارهای اخلاقی امروز نقد کنیم؟ ریشۀ زن‌ستیزی در شعر فارسی از کجاست؟ زن از نگاه سعدی خوب است یا بد؟! من در این موضوع صاحب‌نظر نیستم و نمی‌توانم حرف موثقی بزنم. چندین مقاله علمی-پژوهشی در این زمینه نوشته شده و می‌توانید برای اطلاعات بیشتر آنها را بخوانید.
تنها به یک نکته می‌خواهم اشاره کنم: (به‌نظر من) نمی‌توان نوشته‌های چند قرن پیش را با معیارهای مدرن نقد کرد. یعنی وقتی می‌خواهیم نظر سعدی دربارۀ زن را نقد کنیم، باید اصول همان بازۀ زمانی را مدنظر داشته باشیم. نمی‌شود اشعار سعدی دربارۀ زن خوب و زن بد را خواند و نتیجه‌گیری کرد که او شخصیتی نامناسب داشته است.
البته باز تاکید کنم که این نظر من به‌عنوان یک مخاطب سادۀ ادبیات است و ممکن است شما با من هم‌عقیده نباشید. شما هم می‌توانید پس از مطالعۀ این پست، در بخش دیدگاه‌ها نظرات‌تان را در این‌باره بنویسید تا همه بخوانیم.
منبع این نوشته
اشعار این نوشته از حکایت‌های 16 و 17 بوستان سعدی انتخاب شده‌اند. نسخۀ بوستان مورد استفاده هم شرح بوستان دکتر محمد خزائلی، چاپ دوم 1353، انتشارات سازمان چاپ و انتشارات جاویدان است. شاید اشعار در تصحیح‌های دیگر اندکی تفاوت داشته باشند.
زن خوب در شعر سعدی
از حکایت 16 بوستان سعدی شروع میکنم و چند بیت را می‌نویسم. هرجا هم احساس کنم نیاز به توضیح هست، در حد آگاهی خودم چیزهایی خواهم نوشت.
زنِ خوبِ فرمان‌بَرِ پارسا … کند مردِ درویش را پادشا
بُرو پنج نوبت بزن بر درت … چو یاری موافق بود در برت
پنج نوبت بر در زدن نشانه‌ای بوده از بزرگی و مقام، و معمولاً این کار را بر در کاخ پادشاهان انجام می‌دادند که در پنج نوبت در شبانه‌روز نقاره‌ای می‌نواختند. اگر می‌خواهید در این‌باره بیشتر بخوانید و شاهدمثال‌ها را هم ببینید، مدخل «پنج نوبت» را در لغت‌نامۀ دهخدا نگاه کنید.
همه‌روز اگر غم خَوری، غم مدار … چو شب غم‌گساری بود در کنار
کِرا خانه آباد و هم‌خوابه دوست … خدا را به‌رحمت نظر سوی اوست
شاید نیازی به توضیح نباشد؛ در بیت بالا منظور این است که هرکس که خانه‌ای آباد و همسری مهربان داشته باشد مورد لطف و رحمت خداوند قرار گرفت است.
چو مَستور باشد زنِ خوب‌روی … به‌دیدارِ او در بهشت است شوی
مستور یعنی پوشیده، و شوی هم که همان شوهر است! یعنی اگر زنِ خوشگلِ خوش‌حجاب داشته باشید، هربار که او را می‌بینید راهی بهشت می‌شوید!
توضیح مهم: من با مطالب مطرح‌شده در یادداشت زن از نگاه سعدی موافق نیستم و هدفم آشنایی خوانندگان با این بخش از شعر فارسی است.
کسی برگرفت از جهان کامِ دل … که یک‌دل بود با وی آرامِ دل
اگر پارسا باشد و خوش‌سَخُن … نگه در نکویی و زشتی مکن
سَخُن همان سخن است در تلفظ قدیم. منظور بیت هم این است که وقتی زن پارسا و خوش‌سخن باشد دیگر زیبایی و زشتی ظاهری او ملاک نیست.
زنِ خوش‌منش، دلستان‌تر که خوب … که آمیزگاری بپوشد عیوب
ببرد از پریچهرۀ زشت‌خوی … زنِ دیوسیمای خوش‌طبع، گوی
چو حلوا خورد سرکه از دست شوی … نه حلوا خورد سرکه‌اندود روی
دلارام باشد زنِ نیک‌خواه … ولیکن زنِ بد، «خدایا پناه!»
گوی بردن اشاره به بازی چوگان دارد و منظور این است که زنِ زشت مهربان از زیبای نامهربان بهتر است. چنین زنی اگر سرکه از دست شوهرش بگیرد طوری آن را می‌خورد که انگار حلواست، نه مانند آن زن نامهربان که حلوا را هم با چهره‌ای سرکه‌اندود (اخمو) می‌خورد. از دست چنین زنی باید به خدا پناه برد!
زن بد در شعر سعدی
در ادامۀ حکایت 16 و موضوع زن از نگاه سعدی ببینیم که حضرت دربارۀ زن بد چه نظری دارد. هرجا احساس کردید که توضیحاتم کافی نیست، لطفاً بپرسید تا از کتاب‌های شرح بوستان سعدی توضیحات بیشتری را مهیا کنم.
تهی‌پای رفتن بِه از کفشِ تنگ … بلای سفر بِه که در خانه جنگ
به زندانِ قاضی گرفتار بِه … که در خانه دیدن به اَبرو گره
سفر عید باشد بر آن کدخدای … که بانوی زشتش بود در سرای
درِ خرّمی بر سرایی ببند … که بانگِ زن از وی برآید بلند
چو زن راهِ بازار گیرد، بزن … وگرنه تو در خانه بنشین چو زن
دوستان عزیزم، جایگاه زن در شعر فارسی و کلاً در جامعۀ قرن‌های پیش ایران و جهان مسئله‌ای است که باید در مطالعات تطبیقی ادبیات و جامعه‌شناسی و… با دقت بررسی شود و نمی‌توان با خواندن چند بیت شعر آن را تحلیل کرد. به‌هرحال، حتی حکیم و استادی همانند سعدی هم در چنان فضایی زیسته و پرورش یافته و نمی‌توان اشعار مرتبط با زن از نگاه سعدی را با مترهای امروز نقد کرد. همه می‌دانیم که امروز جایگاه زنان در جامعه آن چیزی نیست که در آن سال‌های دور و نزدیک بوده، و از صمیم قلب معتقدیم که موانع باقی‌مانده و اندیشه‌های متحجرانه نیز باید برداشته شود تا شاهد حضور برابر زن و مرد در تمام نقش‌های یک جامعه مدرن باشیم.
اگر زن ندارد سوی مرد گوش … سَراویلِ کُحلیش در مرد پوش
مردی که زنش حرف او را گوش ندهد باید لباس سرمه‌ای‌رنگ زنانه بپوشد. سراویل جمع سروال و معرب شلوار است. کُحل هم یعنی سرمه‌ای‌رنگ.
بر آن بنده حق نیکویی خواستست … که با او دل و دستِ زن راستست
چو در روی بیگانه خندید زن … دگر مرد گو: لافِ مردی مزن
ز بیگانگان چشمِ زن کور باد … چو بیرون شد از خانه، در گور باد
چو بینی که زن پای‌برجای نیست … ثبات از خردمندی و رای نیست
گریز از کَفَش در دهان نهنگ … که مُردن بِه از زندگانی به‌ننگ
منظور این است که وقتی می‌بینی همسرت پایبند خانه نیست، در آن زندگی ماندن خردمندانه نیست و حتی اگر لازم بود برای رهایی از دست او باید به دهان نهنگ پناه برد! مصرع آخر هم اگر به‌تنهایی خوانده شود می‌تواند یک ضرب‌المثل فوق‌العاده باشد: که مُردن به از زندگانی به‌ننگ.
بپوشانش از چشمِ بیگانه، روی … و گر نشنود، چه زن آنگه چه شوی
اگر زن حرف مرد را گوش ندهد و مرد نتواند روی او را از بیگانگان بپوشاند، پس تفاوتی میان زن و مرد وجود نخواهد داشت.
زنِ خوب و خوش‌طبع گنج است و یار … رها کن زنِ زشت و ناسازگار
پس زن خوب گنج است اما زن زیبا هم مزیت‌های خودش را دارد! این هم شعر در مورد زن بداخلاق.
جمع‌بندی این بخشِ زن از نگاه سعدی
حکایت 16 بوستان سعدی با بیت‌های زیر به‌پایان می‌رسد:
چه نَغز آمد این یک‌سخن زان دو تَن … که بودند سرگشته از دستِ زن
یکی گفت: کس را زنِ بد مباد … دگر گفت: زن در جهان خَود مباد
زنِ نو کن ای دوست هر نوبهار … که تقویمِ پارینه ناید به‌کار
کسی را که بینی گرفتارِ زن … مکن سعدیا، طعنه بر وی مزن
تو هم جور بینی و بارش کشی … اگر یک سحر در کنارش کشی
دو نفر با هم صحبت می‌کردند. اولی گفت کاش کسی زن بد نداشته باشد، دومی گفت کاش کلاً زن در جهان نباشد! «خَود» هم تلفظ قدیم «خود» خودمان است! بعد می‌نویسد که هر بهار باید زنی تازه گرفت، چون تقویم سال پیش هم امسال دیگر کاربردی ندارد. در آخر حضرت خطاب به خودش می‌گوید که بر مردی که جور زن می‌کشد طعنه نزن، تو خودت هم اگر یک سحر همسرت را بغل کنی و بقیه کارها، جور و بار او را تحمل میکنی!
یک حکایت +16!
ابیاتی که در ادامه خواهید خواند از آغاز حکایت 17 بوستان سعدی است. در این حکایت جوانی از ناسازگار بودن همسرش شکایت نزد یک پیر دانا می‌برد، و این پیر او را خیلی‌خوب نصیحت می‌کند!
جوانی ز ناسازگاری جفت … بر پیرمردی بنالید و گفت:
گرانباری از دستِ این خصمِ چیر … چُنان می‌برم کآسیاسنگِ زیر
جوان می‌گوید از دست این زن که دشمنِ غالب من است چنان در عذابم که انگار سنگِ زیرین آسیا هستم و او از بالا روی من فشار می‌آورد.
به سختی بنه، گفتش، ای خواجه، دل … کس از صبرکردن نگردد خجل
به شب سنگِ بالایی ای خانه‌سوز … چرا سنگِ زیرین نباشی به روز؟!
چو از گلبنی دیده باشی خَوشی … روا باشد ار بارِ خارش کشی
پیر دانا جوان را به صبر و تحمل نصیحت می‌کند و می‌گوید تو که شب‌ها سنگِ بالای آسیا هستی، چرا روزها سنگ زیرین نباشی؟! حالا که داری در بوستان و باغ گل برای خودت عشق‌وحال میکنی، باید طاقت خار گل را هم داشته باشی.
زن خوب از مرد بد بهتر است!
در ادامه این چند بیت را خواهیم خواند از صفحۀ 368 شرح بوستان خزائلی، که در آن حضرت سعدی مقایسه‌ای اجمالی میان زن خوب و مرد بد انجام داده است.
زنانی که طاعت به‌رغبت برند … ز مردان ناپارسا بگذرند
تو را شرم ناید ز مردیِ خویش … که باشد زنان را قبول از تو بیش؟
ولی انگار هدف حضرت مقایسه نبوده، و می‌خواسته به مردان انگیزه بدهد که با طاعت و عبادت بیشتر اجازه ندهند که زنان در مقام معنوی از آنان پیشی بگیرند!
زنان را به‌عذری معین که هست … ز طاعت بدارند گهگاه دست
تو بی‌عذر یک‌سو نشینی چو زن … رو، ای کم ز زن، لافِ مردی مزن
مرا خود چه باشد زبان‌آوری! … چنین گفت شاهِ سخن عنصری
مرا خود مبین ای عجب در میان … ببین تا چه گفتند پیشینیان:
«چو از راستی بگذری خم بود … چه مردی بود کز زنی کم بود؟»!
عذر که مشخص است: همان زمان پریود. این‌جا اشارۀ سعدی به بیتی از عنصری دلیل بر همان مطلبی است که بالاتر نوشتم، که سعدی و شعر او هم آیینۀ زمان خودش است و نمی‌توان انتظار داشت که وی در آن فضا و جامعه ناگهان تمام آموخته‌های سنتی خود و جامعه‌اش را دور بریزد و قائل به برابری حقوق زن و مرد باشد.
خلاصه اینکه…
باز هم تاکید میکنم من کاملاً مخالف باورهای حضرت سعدی دربارۀ زن هستم، لطفاً چنین برداشتی نکنید! هدف از نوشتن یادداشت زن از نگاه سعدی تنها اشاره به این بخش از ادب فارسی بود. خوش‌بختانه ما اکنون از آن مرحله گذشته‌ایم و چنین نگاهی جایی در ادبیات معاصرمان ندارد. البته شخصیت اصلی رمان سلوک محمود دولت‌آبادی هم چنین نگاهی به زن دارد، ولی در حیطۀ نقد ما نیست و نویسنده تنها از آن مرد استفاده کرده تا این نگاه به زن را هم نشان دهد. شما شعر سعدی در مورد زن بیت دیگری خوانده‌اید که بخواهید این‌جا مطرح کنید؟ اگر گلستان را خوانده‌اید، درباره جایگاه زن در گلستان سعدی هم نظرتان را بنویسید.
28 دیدگاه‌ها
جالب بود, ممنون.
دقیقا منم نظرم همینه که نباید دیدگاه های فردی که چند قرن پیش می زیسته و مخصوص جامعه سنتی خودش بوده با الان مقایسه بشه، مشکل من اینه که معمولا عادت به بت‌تراشی داریم و فکر می کنیم یه نفر باید ایده‌آل باشه. و البته اصلا با تغییر واژه های یا مفاهیم شعرهای قدیمی موافق نیستم، برعکس به نظرم خوبه که بدونیم در طول زمان نگرش ها چه فراز و نشیبی داشتن و دست از نگاه تعصبی ورداریم….
نه عزیز ناپسند همیشه ناپسنده !
پس چطور خوبیاشونو تو بوق و کرنا میکنید
و زن ستیزیشونو نه؟
بدی تو هر دوره ای محکومه و ما حق داریم بگیم زن ستیز بوده شبیه جامعه آن زمان
ولی نمیتونیم رد کنیم مگر اینکه خودمون جزو این دسته باشیم
درود بر زن ستیزی سعدی و فردوسی
یه نخاله ی دیگه
میمون اگه آدم بود تو بودی سینا جون 🙂
این ها زن ستیزی نیست
این ها خصلت های زن هستند گرچه همه مثل هم نیستند اما باید این قاعده کلی را بپذیریم که زن ها ضعیف النفس هستند
درود بر توی نخاله که عوض یادگیری پند و کنز زندگی از سعدی و فردوسی افکار قرن پنج و چهار و تکرار میکنی
ناقص العقلی درکت میکنم کم ندیدم
مردا انقد ضعیفن که با پریز و شارژر تحریک میشن اراده تون به… بنده بعد میای فتوای درمورد نفس میدی هول
تو باز چی میگی ؟ هر چی تو غرب از مد افتاد هیشکی سراغش نرفت تو ایران تازه یه عده بی سواد مث تو ور میدارن میخوان بچپونن حلق ملت . فمینیسم تو غرب از مد افتاد .عقب افتاده….
شمو نظرت برای خودت خوبه. کسی نظر شمارو نخواست
نه اینکه الان کسی به نظر تو توجهی کرد این که هیچ بلکه تاییدت هم نمیکنن! امثال تو هیچ جایگاهی تو جامعه ندارن
زن نفهم ونخاله به چه درد میخوره. که شما قبول نداری؟
هی ریپس نوشته من قبول ندارم. فلان. بسان. به درک سیاه که قبول نداری. پس خودت اسیر و گرفتار زن هستی. نابود بشه هرچی زن هست. چه خوبش چه بدش
حتی مادر خرابت که بهت راه و رسم زندگانی و یاد نداد. تورات اگه امثال تو رو میراجع به ناقص العقل بودن زن تجدید نظر میکرد
امثال تویی که از مریم میرزاخانی و غیره که اذزششو نداری بگم حرف نمیزنن و خودشون که کود انسانی و نخاله شونم نیستن حس برتری دارن
عیب نداره برادر تحت فشاری الان دوره ی امثال توعه سخیف تموم شده
سلام جامعه سنتی یعنی چی الان فکر کردی مدرنه. شما که نباید از سعدی به این بزرگی عیب و ایراد بگیرید. نه عمو الان جامعه از سه هزار سال قبل در این مورد عقب تره
بنظرم زن با مرد برابر نیست. نه از لحاظ جسمانی، نه از لحاظ هوش و استعداد و نه از لحاظ ویژگی های جنسیتی. زنان نباید نقش فعال در جامعه رو داشته باشند. الان در دوره مدرن هستیم درسته ولی دلیل نمیشه که اصول زندگانی انسانی تغییر کنه. هر زنی باید بداند که ارزش و جایگاهش پایین تر از هر مردی است.
دمت گرم خیلی وقته نخندیده بودم
از کلمه به کلمه حرفات حماقت و ناقص العقلی میبارید امثال تو دوره ش تموم شده بیشتر .
این حرفا الان بیشتر به درد عصر حجر میخوره! اگه از موفقیت زنان فشار میخوری بهت پیشنهاد می کنم بری به گذشته! تا هم تو زنان موفق رو نبینی و فشار نخوری و هم جامعه و دنیا از دست انگلایی مثل تو خلاص شه!
کسی که گفتی زن ضعیف النفسه کجای شعرسعدی این نوشته به نظر من حضرت سعدی خیلی ازشمامردای به اصطلاح مدرن دیدروشن تری داشته خیلی اززن پارساوخوب تعریف کرده به نظرمن اگه زنهای امروزی مثل همون زنهای پارساوشیرزن اون روزگاربودن مردابه فکرخیانت به زنهانمی افتادن البته هرچند متاسفانه الان خیلی هم توجامعه زن خیانتکارمی بینیم حالادنیای مدرن امروزبهتره یازندگی سنتی گذشته درسته مردسالاری زیادبوده ولی همین تفاوت هاباعث بوده جایگاه زن ومردمشخص باشه وهرکدام وظایف خودشون داشتن وبه هیچ وجه جایگاه مرد اززن برترنبوده فکرکنم مردایی که میگن مردان نسبت به زنان برتری دارندخودشون یه کینه ای اززنهای امروزی دارند
مگه زنان با خودت و ننت چیکار کردن
مادر اشتراکی به سر میبرن دور و بر خودشون زن یکه زن و هنرمندی ندیدن فشاری شدن
با دیلدو کردیم بهشون
مدیر سایت لطفا سانسور کن اگه لازمه ولی حذف نظر نه
هر کی میگه زن از مرد پایین تره مسلمون نیست
خداوند گفته انسان ها برابرند مگر در تقوا
پس زر نزنید مردا دو دقیقه نمیتونن جلوی چشماشونو بگیرن عقده ای های بی ناموس فقط زر میزنن ما زایمان میکنیم ما بچه داری میکنیم بعد قر و آداب برای این گاواست . همشونو نمیگم ها اینایی که میگن زن بدتر از مرده. هرچی خیانته از مرده
هر کی میگه زن از مرد پایین تره مسلمون نیست
خداوند گفته انسان ها برابرند مگر در تقوا
پس زر نزنید مردا دو دقیقه نمیتونن جلوی چشماشونو بگیرن عقده ای های بی ناموس فقط زر میزنن ما زایمان میکنیم ما بچه داری میکنیم بعد قر و اداش برای این گاواست . همشونو نمیگم ها اینایی که میگن زن بدتر از مرده. هرچی خیانته از مرده
کم دیدی مرد زن ستیز اینا از جامعه مدرن که خانوما نقش فعال تری دارن بعضا تحت فشارن. جامعه پزشکی اغلب قبولی بیشتری داره و ب مراتب بیشترن دخترا
طبیعیه اینارو ببین و بگذر
زن یا مرد به ذات که بد نیستن، که فتوا بدیم تمام زنها بد یا مرد ها بد
ممکنه مردی بد باشه یا زنی بد باشه نباید تعمیم بدیم به کل مردان و زنان گذشته و معاصر و آینده
سعدی هم فکر کنم همین را گفته
هر چیز خوبش خوب، و بدش بده
آقایون خانمها چه لزومی دارد جواب یکدیگر بدهید انسان خوب وبد در همه ی اعصاربوده وهست همین الانش هم هست چه بسیار زنان نجیب وپاکدامنی که مانند مادران شما جوانانی چنین لایق بدنیا اوردند وتربیت کردند که مثمر ثمر برای جامعه وهمنوعان خودشده اند وتا ابد یاد وخاطراتشان نسل درنسل باقی مانده ومی ماند بدلیل تربیت نسلهای ایده آل وغمخوار وهم راز که برای فراهم کردن آسایش وامنیت روحی از جان برای همسران خود (چه زن وچه مرد)مایه میگذارند درود برشرف چنین مادران وپدران زحمتکش