کتاب گرگ بیابان رمانی است از هرمان هسه آلمانی-سوئیسی. این کتاب یکی از معروف‌ترین رمان‌های معاصر جهان است و در ایران نیز با ترجمه‌های متفاوتی منتشر شده است. من اینجا به ترجمۀ کیکاووس جهانداری (انتشارات علمی و فرهنگی) ارجاع می‌دهم؛ البته که در بخشی از یادداشت درباره دیگر ترجمه‌های گرگ بیابان نیز خواهم نوشت.
هسه در نگارش رمان گرگ بیابان از بیان نمادین بهره جسته است و از همین روست که این کتاب نیازمند نقد و تفسیر می‌شود. نگران نباشید! درباره نقد گرگ بیابان و تفسیر آن نیز صحبت خواهیم کرد. در مجموع، تلاشم این است که در یک یادداشت نسبتاً کوتاه، به معرفی رمان هرمان هسه و شخصیت‌های آن بپردازم تا شما پیش از مطالعۀ این کتاب با محتوای آن آشناتر شوید.
درباره کتاب گرگ بیابان
کیکاووس جهانداری در آغاز ترجمۀ خود بر این رمان، مقدمه‌ای مفصل نوشته است که با خواندن آن می‌توانید با جهان فکری هرمان هسه و جزئیات رمان گرگ بیابان آشنا شوید. جهانداری در آغاز مقدمۀ خود می‌نویسد:
«گرگ بیابان سرگذشت هنرمند عصر ماست که از دست خود و روزگار بی‌بندوبار در رنج است. مشکلات و دردهایی که طبایع هنرمند در مراحل گوناگون زندگی با آن روبه‌رو هستند، در این کتاب گاه به‌صورتی دردناک و آتشین و گاه به‌نحوی ملایم و معتدل توصیف شده است.»
جهانداری مترجمی آشنا به ادبیات آلمان است و در این مقدمه هم به مقایسه این اثر هسه با دیگر آثار شاخص ادبیات آلمانی‌زبان پرداخته است. به‌عنوان مثال در ادامۀ پاراگراف بالا از همین مقدمه آورده است:
«انتخاب چنین موضوعی در ادبیات آلمانی سابقۀ فراوان دارد. ورتر در اثر گوته، نولتن نقاش هنرمند موریکه یا ایماگو آفریدۀ ذهن شپیلتر همه هنرمندانی هستند که رنج می‌کشند و با محیط خود سر سازگاری ندارند. در آن قسمت از آثار گوته، کلر یا شپیلتر که جنبۀ حدیث نفس و حسب حال دارند، محیط دنیای خارج و اشیاء و اشخاص با احساسات تند و تیز و آتشین افراد تعارض دارند و همه‌جا بین حقیقت و مجاز و واقعیت و خیال ورطه‌ای عمیق پیدا می‌شود.»
مترجم در ادامه مقدمه خود بر کتاب گرگ بیابان می‌نویسد:
«هرمان هسه نیز طبع هنرمند بسیار حساسی دارد و به همین جهت زشتی این جهان و تمدن تکنیکی معاصر را که بر اثر جنگ‌ها زخم‌خورده و افسارگسیخته شده است به‌خوبی احساس می‌کند. از برخورد و تصادم بین شاعری درون‌گرا، که به آمال زندگی خود دیگر اعتقادی ندارد، با مقتضیات خاص محیط شهر بزرگی که ایمان به پیشرفت و ترقی را به‌کلی از دست داده، اثری همچون گرگ بیابان پدید آمده است که خصوصیات ممیزۀ هر دو، هم شاعر حساس بیمارگونه و هم محیط مریض و بی‌آرام‌وقرار او را به‌خوبی منعکس می‌سازد.»
این مقدمه مفصل است و من قصد ندارم همۀ آن را اینجا خط به خط ذکر کنم. حتماً خوانندگان ریزبین و مشتاق، پس از خرید یا دانلود کتاب گرگ بیابان (امیدوارم خرید باشد و نه دانلود غیرمجاز!) این بخش را با دقت می‌خواند. به‌عنوان موخره این بخش از یادداشت، چند پاراگراف از انتهای مقدمه را به معرفی سبک این رمان و زندگی هرمان هسه می‌پردازد، می‌آورم:
«زبان نرم و ملیحی که هسه به‌کار می‌برد به‌خوبی از عهدۀ شرح و بیان جزئیات به تفصیل، آ‌ن‌طور که شیوۀ ناتورالیست‌هاست و همچنین توصیف تداعی‌ها به‌طور متوالی با مهارت برمی‌آید، چندان که خواننده گاه به‌خشم می‌آید و گاه ملالی دلنشین به او عارض می‌شود. قدرت بیان در همه‌جا به‌حد کمال است. بدین ترتیب می‌توان گفت که کتاب هرمان هسه یکی از آثار برجستۀ شیوۀ اکسپرسیونیسم است که ارزش پایدار دارد، زیرا در خلال آشفتگی خاطر و رنجی که هاری هالر می‌کشد ارادۀ آهنینی هویداست که او را از نمود به‌سوی بود و از ناپایداری به‌سوی خلود راهبر می‌شود.»
و درباره بیوگرافی هرمان هسه می‌نویسد:
«هرمان هسه شاعر و داستان‌سرای معاصر آلمانی در سال 1877 دیده به‌جهان گشود. او نه مانند توماس مان در تبلیغ اندیشۀ معینی تعصب می‌ورزد و نه همچون کافکا زندگی را سراسر اندوه و ناامیدی می‌شمارد؛ اما از نظر نثرنویسی با این هردو برابر است و باز بیش از این هردو با زندگی سر آشتی و سازگاری دارد. هسه به پیروی از سنت آبا و اجدادی می‌بایست حکمت الاهی فرا گیرد، اما تحصیلات خود را در این رشته ناتمام گذاشت و به‌ترتیب شاگردی ارباب حرف، قفل‌سازی و کتاب‌فروشی را پیشه کرد. در سال 1899، اولین اثر خود، اشعار رومانتیک، را منتشر ساخت. پس از انتشار کتاب پترکامین سید و موفقیتی که به‌دست آورد، هرمان هسه مستقلاً نویسندگی را پیشه کرد. نفرت او از ستمگری و قلدری باعث شد که در سال 1912 به سوییس مهاجرت کند و در سال 1923 تابعیت آن دولت را بپذیرد.
هرمان هسه در سال 1946 به دریافت جایزۀ نوبل نایل آمد. آثار برجسته او به‌جز گرگ بیابان از این قرارند: دمیان، سیدهارتها، کنولپ، نارسیس و گولد موند و از همه مهم‌تر گلازپرلن شیپل. کتاب گرگ بیابان مهم‌ترین اثر او در زمینۀ تحلیل روحی است. آثار هسه از تغزل به حماسه و از انفسی به آفاقی تحول یافته است.»
به‌عنوان آخرین نکته در این بخش اشاره می‌کنم که این رمان، سه بخش دارد: مدخل، یادداشت‌های هاری هالر، و رساله اثر گرگ بیابان. هرکدام از این بخش‌ها راوی و ادبیات خود را دارد.
ترجمه‌های رمان گرگ بیابان
در آغاز اشاره کردم که من ترجمۀ کیکاووس جهانداری از گرگ بیابان را خوانده‌ام و نوشتم که مزیت آن، علاوه‌بر کیفیت ترجمه، مقدمه‌ای است که مترجم آشنا به ادبیات آلمان درباره این اثر هرمان هسه نوشته است. البته که این کتاب از زبان انگلیسی به فارسی ترجمه شده است و تاکید من روی آشنایی مترجم با ادبیات آلمانی نباید این اطلاعات نادرست را تداعی کند که مترجم کتاب را از زبان اصلی آن به فارسی برگردانده است. اطلاعات این کتاب به‌شرح زیر است:
- عنوان اصلی: Steppenwolf
- نویسنده: هرمان هسه (Hermann Hesse) متولد 1877، درگذشته 1962 میلادی
- مترجم: کیکاووس جهانداری
- ناشر: علمی و فرهنگی
- نوبت انتشار: چاپ هشتم 1400
- موضوع: رمان آلمانی
- تعداد صفحات: 346 صفحه (قطع جیبی)
- قیمت: 30000 تومان
درباره این‌که این بهترین ترجمه رمان گرگ بیابان است یا نه، نظر نمی‌دهم و امیدوارم شما به من و دیگر خوانندگان این یادداشت کمک کنید. فریدون مجلسی نوشته است که ترجمه جهانداری از گرگ بیابان «شیوا و روان» است و از زبان اصلی (آلمانی) به فارسی برگردانده شده است. این ترجمه نخستین‌بار در سال 1339 از سوی بنگاه ترجمه و نشر کتاب منتشر شده است. البته در شناسنامه نسخه‌ای که من دارم (چاپ جیبی علمی و فرهنگی) تاکید شده است که ترجمۀ کتاب از انگلیسی به فارسی انجام شده است. باری، آقای مجلسی در مقدمه خود بر کتابی که در ادامه معرفی خواهم کرد، از ترجمه دیگری نام برده است که توسط آقای مرتضی ملکی صورت گرفته و انتشارات پاسارگاد آن را منتشر کرده است. البته این ترجمه قدیمی است و گمان نمی‌کنم امروز در بازار کتاب موجود باشد.
به‌هرروی، علاوه‌بر کتاب بالا، این ترجمه‌ها در حال حاضر در دسترس هستند و می‌توانید از میان آنها بهترین ترجمه کتاب گرگ بیابان را انتخاب کنید.
- ترجمۀ کیومرث پارسای، انتشارات علم، چاپ دوم 1401، قیمت 95000 تومان
- ترجمۀ قاسم کبیری، انتشارات فردوس، چاپ یازدهم 1399، قیمت 80000 تومان
- ترجمۀ کیکاووس جهانداری، انتشارات اساطیر، چاپ هشتم 1400، قیمت 90000 تومان
شما کدام ترجمه گرگ بیابان را خوانده‌اید و توصیه‌اش می‌کنید؟ لطفاً در بخش دیدگاه‌ها بنویسید تا کمک‌حال دوستانی باشند که تصمیم گرفته‌اند این رمان را بخوانند.
تکه‌هایی از کتاب گرگ بیابان
در همان اولین گفت‌وگویش با من، که دربارۀ درخت کاج بود، خود را «گرگ بیابان» نامید و این حرف تا اندازه‌ای باعث حیرت و ناراحتی من شد. آخر این چه‌جور اصطلاحی بود؟! اما من نه فقط بر اثر عادت به این اسم و لقب انس گرفتم، بلکه بعداً پیش خود و در فکر و خیال خودم هم برای او نامی جز گرگ بیابان نشناختم و حتی امروز هم اصطلاح و لغت مناسب‌تری برای او نمی‌یابم. گرگ بیابانی بود که پیش ما و در شهر راه گم کرده بود. هیچ تصور دیگری نمی‌توانست انزوای رمندۀ او، مردم‌گریزی او، بی‌قراری او، درد وطن او و خانه‌به‌دوشی او را به ما بنمایاند.
روزها را در کتاب‌خانه و شب‌ها را در پیاله‌فروشی به‌سر می‌آورد یا بر کاناپه‌ای که کرایه کرده لمیده است و از پشت پنجره به آهنگ پرجوش‌وخروش زندگی مردم و دنیا گوش می‌دهد و خود را متروک و مطرود می‌پندارد. اما باز خود را نمی‌کشد، زیرا بقایای ایمان به او می‌گوید که او این جام لبریز غم و اندوه را که در قلب خود دارد، باید تا آخرین قطره بنوشد و همین غصه است که باید او را سرانجام از پای درآورد.
تنهایی همان بی‌تعلقی است و من که خواهان و طالب استقلال بوده‌ام توانسته‌ام طی سال‌ها آن را به چنگ آورم. تنهایی چیزی است سرد و افسرده، ولی در عین حال خیلی خاموش و آرام و باعظمت؛ چنان خاموش و باعظمت، مانند فضای سرد و خاموشی که ستارگان در آن به‌گردش مشغول‌اند.
باغی را در نظر خود مجسم کنید با هزاران درخت مختلف، هزاران گل گوناگون، صدها نوع میوه و صدها جور گیاه. حال اگر باغبان این باغ برای تشخیص بین نباتات هیچ مقیاس دیگر جز خوردنی و علف هرز نداشته باشد با نُه‌دَهم محصولات باغ خود نمی‌داند چه بکند، او سحرآساترین و دل‌انگیزترین گل‌ها را از ریشه خواهد کند، قیمتی‌ترین درختان را خواهد برید یا به آنها عداوت خواهد ورزید و آنها را به دیدۀ بغض خواهد نگریست. گرگ بیابان نیز با هزاران گل روح خود همین کار را می‌کند. آنچه را از مقولۀ انسان یا گرگ نباشد اصلاً نمی‌بیند. وای که چه چیزها را به‌حساب انسانی نمی‌گذارد، هرچه را که بزدلانه، بوزینه‌وار، ابلهانه و حقیر است اگر عاری از جنبۀ گرگی باشد به‌حساب انسانی می‌گذارد، درست بدان نحو که هرچه را نیرومند و اصیل است فقط بدان دلیل که او نمی‌تواند آنها را تحت سلطۀ خود بکشد به‌جای گرگ می‌نویسد.
کتاب نقد و تفسیری بر گرگ بیابان هرمان هسه
اگر می‌خواهید نقد رمان گرگ بیابان را بخوانید، بهترین راه تهیه و مطالعه کتاب Hermann Hesse’s STEPPENWOLF; A Critical Commentary (1972) از جان د. سایمونز (John D. Simons) است. سایمونز در مسیر تفسیر کتاب گرگ بیابان برای دانشجویان خود این کتاب را تالیف کرده، و در آن گرگ بیابان هسه را از جنبه‌های گوناگون مورد بررسی قرار داده است. این کتاب فعلاً در بازار ناموجود است؛ ولی می‌توانید آن را از بازار کتاب دست‌دوم تهیه کنید.
در این کتاب می‌خوانیم:
- یادداشت مترجم
- مقدمه
- زندگی‌نامۀ هرمان هسه
- تاثیرهای ادبی در آثار هسه
- نقد و تفسیری بر گرگ بیابان هرمان هسه
- پیشگفتار
- یادداشت‌های هاری هالر
- توصیف شخصیت‌ها در گرگ بیابان
- سوال‌های آزمون و پاسخ‌های نمونه
- یادداشت از هرمان هسه
- یادداشت مترجم
- فهرست آثار اصلی هسه بر ترتیب تاریخ
- کتاب‌شناسی
- فهرست منابع و مآخذ
این کتاب با ترجمۀ فریدون مجلسی برای اولین‌بار در زمستان 1368 توسط نشر کتاب‌سرا روانه بازار کتاب کشور شد. متاسفانه از آن زمان هنوز چاپ تازه‌ای از این کتاب منتشر نشده است و تنها نسخه موجود در بازار کتاب دست‌دوم همین چاپ اول است.
امیدوارم این یادداشت شما را به تهیه و مطالعه کتاب گرگ بیابان هرمان هسه مشتاق کرده باشد. برای آشنایی با بهترین رمان‌های ایران و جهان می‌توانید وارد بخش معرفی کتاب وبلاگ شوید. این نکته را هم در پایان ذکر کنم که لذت‌بردن از رمان گرگ بیابان روحیه‌ای خاص می‌طلبد و اگر خودتان هنوز آن را نخوانده‌اید، برای دعوت دیگران به مطالعه‌اش یا احیاناً هدیه‌دادن آن به دوستان عجله نکنید!