اگر به شعر کلاسیک فارسی، به‌خصوص اشعار حضرت مولانا و مثنوی معنوی علاقه‌مندید، کتاب در سایۀ آفتاب: شعر فارسی و ساخت‌شکنی در شعر مولوی استاد تقی پورنامداریان می‌تواند کتاب بعدی‌تان برای مطالعه باشد. دکتر پورنامداریان در کتاب ارزش‌مند و گران‌قدرشان مباحث جدیدی در شناخت شعر مولوی مطرح کرده‌اند که پیش از ایشان چندان مورد توجه نبوده است. ابتدا نگاهی به فهرست کتاب بیندازیم و بعد بریده‌هایی از آن را بخوانیم.
فهرست کتاب در سایۀ آفتاب
- نگاهی گذرا به شعر فارسی تا مولوی
الف. شعر فارسی و انواع آن
ب. بلاغت و عوامل موثر در تغییر و تحول شعر
ج. سه رکن اصلی شعر کلاسیک
د. نگاهی کلی بر سیر تحول شعر
- عشق و غزل
الف. عشق
ب. غزل عاشقانه و سبک آن
ج. غزل سعدی
د. عامل موثر در بافت عاطفی عشق
هـ. غزل عارفانه و سنایی و عطار
و. نگاهی کلی به غزل عرفانی
- زمینه‌های ساخت‌شکنی و تحول در غزل مولوی
الف. گفتگو و ساخت‌شکنی در متن قرآن
ب. گفتگو و شرایط حاکم بر وحی
ج. گردش آزاد متکلم و مخاطب متن قرآن
د. بافت وحی و خصوصیات ساختاری متن
- فرامن و ساخت‌شکنی متن
الف. «فرامن» و سوابق آن قبل از مولوی
ب. «فرامن» و مولوی
ج. فرامن و ابن عربی
د. ارتباط مستقیم با خدا و فرامن
هـ. وضع ارتباطی در غزل عاشقانه و عارفانه
و. غزل‌های خاص مولوی و بافت وحی
- مولوی و تحولی در غزل
الف. شعر عرفانی و رفتار تازه با زبان
ب. معنی و زبان در غزل مولوی
- اسباب و صور ابهام در غزل‌های مولوی با نگاهی به موسیقی و تصویر
الف. معنی عاطفه و تاثیر آن بر زبان و بیان
ب. موسیقی و غزل‌های مولوی
ج. متناقض‌نمای گویای خاموش و شرایط ناآگاهی
د. گردش بی‌قرینۀ متکلم و مخاطب و توجه به آن در تاویل، ابهام معنی و مضمون و فرامن
هـ. تصویرپردازی، احوال عاطفی، تشبیه، استعاره، شخصیت‌بخشی، رمز
و. تاویلِ غزلِ «داد جاروبی به‌دستم…»
- سیری در مثنوی
1. خلاف عادت‌های معنایی و بیانی
الف. شعر حکمی و تعلیمی و بلاغت آن
ب. خلاف عادت و مثنوی
ج. مثنوی و وحی
د. خدا و انسان
هـ. تمثیل‌های اقناعی در مثنوی
و. حضور مولوی در مثنوی و شعر غنایی
2. داستان‌پردازی
الف. شعر حکمی و تعلیمی و داستانی
ب. شیوۀ خاص آوردن داستان و طرح عادت‌ستیز من
ج. اصرار در ایراد گفتگو
د. روانشناسی شخصیت‌ها، ابهام متکلم و مخاطب، ارزش گفتگوها
هـ. مقایسۀ داستان‌پردازی مولوی و عطار
3. تغییر بی‌قرینۀ متکلم و مخاطب، تاثر از سبک قرآن
یادداشت پشت‌جلد کتاب
در این کتاب پس تاملی در شعر فارسی تا مولوی، به‌منظور امکان مقایسۀ شعر مولوی با میراث شعری قبل از او، به زبان قرآن و شیوۀ بیانی آن، با تاکید بر جنبه‌هایی از این شیوۀ بیان که بیشتر بر ذهنیت مولوی تاثیر داشته و نیز تاثیر بافت حاکم بر وحی در پدیدآمدن این شیوۀ بیان پرداخته شده است. سپس تاثیر جهان‌بینی عرفانی و تجربه‌های خاص متاثر از این جهان‌بینی به‌منظور مقایسۀ آن با بافت وحی، و تاثیر آن بر ساختار زبان مولوی دنبال شده است. در بخش بعد تاثیر این جهان‌بینی بر زبان، و تحولی که مولوی در نتیجۀ تاثر از بافت ناشی از آن جهان‌بینی و تجارب عرفانی در غزل پدید آورده است که تحلیل می‌شود. در انجام نیز به بحث دربارۀ اسباب ساخت‌شکنی و صور آن که منجر به ابهام‌های گوناگون در غزل مولوی می‌شود پرداخته شده است.
گزیده‌هایی از کتاب در سایه آفتاب
در ادامه تنها به ذکر بریده‌هایی اکتفا می‌کنم که حین مطالعۀ کتاب در سایۀ آفتاب برای خودم یادداشت کرده‌ام. مطالعۀ این کتاب برای دانشجویان زبان و ادبیات فارسی و علاقه‌مندان به فرهنگ و هنر ایران و دوستداران حضرت مولانا لازم است؛ و هدف از نوشتن این بریده‌ها تنها آشنایی با برخی از مفاهیم مطرح‌شده در کتاب است.
شعر غنایی
نخستین و پایدارترین نوع شعر است. شعری است که احساسات و عواطف شخصی گوینده را بیان می‌کند و اگر حاوی معانی و اندیشه‌های مختلفی هم باشد، این معانی و اندیشه‌ها در خدمت بیان عواطف شاعر است و هدف مستقیم شاعر بیان آن اندیشه‌ها و معانی نیست.
صفات معشوق زمینی در غزل عاشقانه
الف. مظهر زیبایی و ناز و ملاحت است و از نگاه عاشق کسی به زیبایی او نیست.
ب. عاشقان بسیار دارد و به‌همین سبب معمولاً سنگین‌دل است و به عاشقان توجه و اعتنایی ندارد.
ج. از نظر موقعیت اجتماعی هیچ برتری‌ای بر عاشق ندارد.
د. معمولاً فاقد علم و دانش است و از نظر فضل و کمالات معنوی به‌سبب نظام اجتماعی و فرهنگ غالب، از شاعر فروتر است.
ابداع حافظ
تغییری که در غزل قرن هشتم به‌وسیلۀ حافظ صورت گرفت ناشی از تغییر در شرایط فرهنگی و اجتماعی نبود، نتیجۀ ابداعی ناشی از شخصیت فردی حافظ، در پیوند و آمیختگی دو جریان غزل‌سرایی عاشقانه و عارفانه بود که تا قرن هفتم کم‌وبیش موازی با یکدیگر حرکت می‌کردند.
غزل عارفانه
غزل عارفانه که از قرن پنجم به‌گونه‌ای جدی با سنایی آغاز شد و با عطار در قرن ششم به سیر تکامل خود ادامه داد و در قرن هفتم با مولوی به اوج کمال رسید، جریانی بود که تا مدت‌ها با غزل عاشقانه موازی بود. این دو جریان موازی در بخشی از غزل‌های سعدی با احتیاطی که ناشی از شخصیت محافظه‌کار و سلامت‌جوی سعدی بود، به‌هم نزدیک شد و در قرن هشتم در شعر حافظ به‌هم پیوست.
عواملی که بر بافت ارتباطی غزل عارفانه حاکم است
الف. معشوق مظهر زیبایی و جمال است چنان‌که هر زیبایی که در جهان و در رخسار مهرویان زمینی وجود دارد پرتوی از جمال وصف‌ناپذیر اوست.
ب. معشوق از همه‌کس و همه‌چیز بی‌نیاز و مستغنی است. همه به او محتاج‌اند و او به هیچ‌کس محتاج نیست.
ج. عاشق خود را در مقابل زیبایی نادیدنی و قدرت نامتناهی او ذره‌ای بسیار ناچیز احساس می‌کند. مرگ و زندگی و هستی عاشق از اوست و تنها لطف و عنایت اوست که می‌تواند عاشق را از دیدار خود برخوردار کند.
د. معشوق عرفانی برخلاف معشوق انسانی مظهر علم و حکمت است و دانایی او چنان است که حکمت و سرنوشت ذره‌ای بر او پوشیده نیست و از هرچه بر دل عاشق بگذرد، آگاه است.
غزل‌های مولوی
* از 48 وزن عروضی که مولوی در غزل‌های خود به‌کار برده است، 18 وزن یا به‌ندرت در شعر فارسی به‌کار رفته است و یا اصلاً پیش از مولوی به‌کار نرفته است. حداقل می‌توان 13 وزن را از ابتکارات خود مولوی دانست.
* از میان 3100 غزل مولوی حدود 927 غزل دارای قافیه‌های درونی است که بسیاری از آن‌ها نیز با ردیف توام است.
شعر تعلیمی عرفانی
شعر تعلیمی عرفانی با کتاب حدیقه‌الحقیقه سنایی (قرن 6) آغاز می‌شود و در قرن هفتم توسط مولوی به کمال می‌رسد. البته مولوی از عطار نیز بهره برده است.
تغییر بی‌قرینۀ متکلم و مخاطب
در مثنوی تحت تاثیر بافت حاکم بر سرودن ارتجالی مثنوی و برقراری شرایطی شبیه به وحی در تجربۀ مولوی و تاثر عمیق وی از قرآن، در خلال بیان و تداعی‌ها بی‌هیچ قرینه‌ای متکلم و مخاطب تغییر می‌کند و این خلاف عادت‌های بیانی و ساختارشکنی‌های زبانی و منطق‌ستیز سبب می‌شود که گاهی خواننده در مواجهه با آن، با منطق عادت‌های زبانی قضاوت کند و در نتیجه در آن ناهماهنگی و اشتباه ملاحظه کند.
* درواقع – به‌نظر من – بخشی که کتاب در سایۀ آفتاب را از دیگر کتاب‌ها متمایز می‌کند همین قسمت آخر است که در آن استاد پورنامداریان درباره تاثیرپذیری مولانا از ساختار قرآن در روایت‌های مثنوی معنوی صحبت کرده‌اند. توصیه می‌کنم که حتماً این قسمت از کتاب در سایۀ آفتاب را با دقت بیش‌تری بخوانید.
جمع‌بندی
عنوان: در سایۀ آفتاب: شعر فارسی و ساخت‌شکنی در شعر مولوی
نویسنده: دکتر تقی پورنامداریان
ناشر: سخن
نوبت چاپ: چاپ چهارم 1392 (ویرایش دوم)
قیمت: 28500 تومان
امیدوارم معرفی کتاب در سایۀ آفتاب از سری یادداشت‌های معرفی کتاب برایتان سودمند واقع شده باشد. پذیرای نظرات و پیشنهادات شما برای بهبود وبلاگ هستم.