برای کلاس واحد نظم فارسی استاد پورنامداریان، قرار بود که درباره شاعران بزرگ ایران بخوانیم و اطلاعاتی کسب کنیم. یکی از این شاعران، رودکی سمرقندی، پدر شعر فارسی و شاعر قرن سوم و چهارم هجری بود. بعد از این‌که دربارۀ این شاعر خواندم و فیش‌برداری کردم، تصمیم گرفتم که بریده‌هایی از نکته‌ها را این‌جا هم بنویسم؛ شاید که برای خوانندگان وبلاگ هم مفید واقع شود.
در این یادداشت:
- ابتدا چند نکته از زندگی رودکی می‌نویسم؛
- سپس کتاب‌های دیوان اشعار رودکی و دیگر کتاب‌های درباره او را معرفی می‌کنم؛
- بعد نمونه‌هایی از شعر رودکی را می‌آورم؛
- و در پایان، لینک دانلود کتاب دیوان رودکی سمرقندی را قرار می‌دهم.
زندگی‌نامه رودکی سمرقندی
اطلاعات کامل و تازه‌یافته زندگی رودکی در کتابی که برای دانلود قرار داده‌ام آمده است. من این‌جا فقط به ذکر چند نکته از زندگی این شاعر بزرگ بسنده می‌کنم.
- ابوعبدالله جعفر بن محمد، در حدود سال‌های ۲۵۰-۲۶۰ هجری در روستای رودک در حوالی مرز سمرقند دیده به جهان گشود.
- رودکی در سال ۳۲۹ دیده از جهان فروبست.
- او به‌احتمال زیاد در سال‌های پایانی عمر نابینا شده بود و نابینایی مادرزادی او صحیح نیست.
- نظامی عروضی اولین کسی است که در کتاب چهارمقاله (حدود سال ۵۵۰ هجری) مطالبی را درباره رودکی منتشر کرده است. نظامی عروضی در مبحث شعر عجم، امتیاز رودکی را بدیهه‌گفتن و زودشعری دانسته است.
- یکی از دشواری‌های تعیین اشعار رودکی، شباهت پاره‌ای از اشعار قطران تبریزی، شاعر قرن پنجم، با شعرهای رودکی است. هردو شاعر در قصاید خود ممدوحی به نام ابونصر دارند، که یکی ابونصر مملان از امرای آذربایجان بوده است، و دیگری نصر بن احمد پادشاه سامانی.
- استاد نفیسی گفته است که در مجموعه اشعاری که به نام رودکی توسط شاهزاده فریدون میرزا عمادالسلطنه به‌طبع رسیده است، از ۱۱۷۰ بیت آن ۹۵۱ بین قطعاً از قطران است و از ۲۱۹ بیت باقی‌مانده نیز پاره‌ای از ابیات مشکوک است.
- نام محبوب رودکی «عیار» بوده است.
- نام راوی اشعار رودکی «مج» یا «ماج» بوده است.
- اطلاعات دیگر را در بخش شعرهای رودکی خواهم آورد.
کتاب‌های رودکی سمرقندی
از میان معاصران، نخستین کسی که به شعر رودکی پرداخت، علامه محمد قزوینی بود. سپس، استاد سعید نفیسی، پژوهشی گسترده انجام داد، که نتیجۀ آن کتاب ۳ جلدی «محیط زندگی و احوال و اشعار رودکی» بود که نخستین‌بار در سال ۱۳۰۹ خورشیدی توسط انتشارات ابن‌سینا روانه بازار کتاب شد. این کتاب تا امروز جامع‌ترین کتاب درباره رودکی برای خوانندگان فارسی‌زبان است.
آن‌چه در ادامه می‌نویسم، کتاب‌هایی است که درباره شعر رودکی و زندگی او در ایران یا خارج از ایران نوشته شده‌اند و می‌توانند برای علاقه‌مندان به تاریخ شعر فارسی جذاب باشند. درباره کتاب‌های رودکی و اشعار باقی‌مانده از او، در بخش بعدی خواهم نوشت.
- کتاب ابوعبدالله رودکی و آثار منظوم او – عبدالغنی میرزایف – استالین‌آباد – ۱۹۵۸ میلادی
- مقاله اشعار تازه رودکی – علی اشرف صادقی – مجلۀ نشر دانش – ۱۳۷۲ خورشیدی
- کتاب دیوان رودکی تصحیح ی. براگینسکی – اداره انتشارات دانش مسکو – ۱۹۶۴ میلادی
- کتاب دیوان رودکی (اشعار به‌جای‌مانده از ابوعبدالله جعفر بن محمد رودکی) شرح و توضیح منوچهر دانش‌پژوه
- کتاب دیوان رودکی (۱۰۹۸ بیت به‌دست‌آمده تا امروز و شرح احوال و آثار او) از جهانگیر منصور
- کتاب دیوان رودکی سمرقندی (بر اساس نسخۀ سعید نفیسی و براگینسکی) – انتشارات نگاه – ۱۳۷۳
- کتاب دیوان شعر رودکی – تصحیح و شرح دکتر جعفر شعار – نشر قطره – ۱۳۷۸
- کتاب استاد رودکی (به فارسی و لاتین) از صدرالدین عینی و ر. دهاتی و سمینوف – ۱۹۴۰ میلادی
- کتاب رودکی (به زبان روسی) با مقدمۀ براگینسکی – ۱۹۴۹ میلادی
- کتاب اوستاد ابوعبدالله رودکی (به فارسی و خط روسی) از میرزازاده و دیگران – ۱۹۵۸ میلادی
- کتاب صاحب‌قران شاعری استاد رودکی – م. زند – استالین‌آباد – ۱۹۵۷ میلادی
- کتاب رودکی و انکشاف غزل در عصرهای ۱۰-۱۵ از عبدالغنی میرزایف – ۱۹۵۸ میلادی
- کتاب نمونه فولکلور در رودکی – رجب امانف و محمد شکورف – ۱۹۵۸ میلادی
- کتاب آثار ابوعبدالله رودکی (به فارسی و خط عربی) زیر نظر میرزایف – ۱۹۵۸ میلادی
- کتاب ابوعبدالله رودکی اساس‌گذار ادبیات کلاسیک تاجیکی از خ. میرزازاده – ۱۹۵۸ میلادی
- کتاب رودکی و زمان او – سمنوف، برتلس و دیگران – ۱۹۵۸ میلادی
- کتاب اشعار هم‌عصران رودکی – زیر نظر عبدالغنی میرزایف – ۱۹۵۸ میلادی
این‌ها مهم‌ترین کتاب‌هایی هستند که درباره زندگی رودکی و اشعار و آثار به‌جای‌مانده از او صحبت کرده‌اند. در ادامه، نگاهی به آثار رودکی خواهیم داشت و نمونه‌هایی از شعرهای او را خواهیم خواند.
اشعار باقی‌مانده از رودکی
از اشعار بسیار رودکی، امروز ۱۰۴۷ بیت منسوب به او در دست است:
- از قصاید و مقطعات ۵۷۲ بیت
- از رباعیات ۷۶ بیت
- از ابیات پراکنده ۱۷۷ بیت
- از مثنویات ۲۲۲ بیت
- تاریخ نظم کلیله و دمنه توسط رودکی در فاصلۀ سال‌های ۳۰۱ تا ۳۲۶ هجری بوده است.
- حمدالله مستوفی در تاریخ گزیده گفته است: «کلیله و دمنه فارسی از منشات او (رودکی) است.»
- از ۱۱۵ بیتی که از منظومۀ رودکی در دست است، اغلب ابیات با ترجمۀ پارسی نصرالله بن عبدالحمید مطابقت می‌کند.
- ظاهراً رودکی کلیله و دمنه و سندبادنامه را به یک وزن و به بحر رمل به‌شعر آورده است. به همین جهت، در میان اشعاری که از این وزن مثنوی باقی مانده، برخی اشعار هست که نمی‌توان به‌درستی معلوم کرد از کدام‌یک است.
- ابیات پراکنده‌ای که از رودکی مانده است نشان می‌دهد که او به‌جز منظومۀ کلیله و دمنه، و به‌جز مثنوی دوران آفتاب، شش مثنوی دیگر نیز داشته است.
- ظاهراً یکی از این ۶ مثنوی رودکی «عرایس‌النفایس» نام داشته است.
بهترین شعرهای رودکی به انتخاب من!
به سرای سپنج مهمان را * دل نهادن همیشگی نه رواست
زیر خاک اندرونت باید خفت * گرچه اکنونت خواب بر دیباست
با کسان بودنت چه سود کند؟ * که به‌گور اندرون شدن تنهاست
یار تو زیر خاک مور و مگس * چشم بگشا، ببین کنون پیداست
آن‌که زلفین و گیسویت پیراست * گرچه دینار یا درمش بهاست
چون ترا دید زردگونه‌شده * سرد گردد دلش، نه نابیناست
زمانه پندی آزادوار داد مرا * زمانه، چون نگری، سربه‌سر همه پندست
به روز نیک کسان، گفت: تا تو غم نخوری * بسا کسا که به روز تو آرزومندست
زمانه گفت مرا: خشم خویش دار نگاه * کرا زبان نه به بندست، پای در بندست
عیسی به رهی دید یکی کشته فتاده * حیران شد و بگرفت به دندان سر انگشت
گفتا که: کرا کشتی تا کشته شدی زار؟ * تا باز که او را بکشد؟ آن‌که تو را کشت
انگشت مکن رنجه به در کوفتن کس * تا کس نکند رنجه به در کوفتنت مشت
با آن‌که دلم از غم هجرت خون‌ست * شادی به غم توام ز غم افزون‌ست
اندیشه کنم هرشب و گویم یا رب * هجرانش چنین‌ست، وصالش چون‌ست؟
جایی که گذرگاه دل محزون‌ست * آن‌جا دوهزار نیزه بالا خون‌ست
لیلی‌صفتان ز حال ما بی‌خبرند * مجنون داند که حال مجنون چون است
گر بر سر نفس خود امیری، مردی * بر کور و کر از نکته نگیری، مردی
مردی نبود فتاده را پای زدن * گر دست فتاده‌ای بگیری، مردی
هرکه نامُخت از گذشت روزگار * نیز ناموزد ز هیچ آموزگار
با صدهزار مردم تنهایی * بی‌صدهزار مردم تنهایی
چمن عقل را خزانی اگر * گلشن عشق را بهار تویی
عشق را گر پیمبری، لیکن * حسن را آفریدگار تویی
دانلود رایگان کتاب
عنوان کتاب: دیوان رودکی سمرقندی؛ بر اساس نسخۀ سعید نفیسی و براگینسکی
ناشر: انتشارات نگاه
اولین انتشار: چاپ اول ۱۳۷۳
نوبت انتشار نسخۀ دانلود پی‌دی‌اف: چاپ دوم ۱۳۷۶
تعداد صفحات: ۲۰۹ صفحه
حجم فایل پی‌دی‌اف: کمی بیشتر از ۳ مگابایت
نوبت انتشار نسخۀ کاغذی موجود در بازار برای خرید: چاپ ششم ۱۳۹۳
قیمت: ۳۰۰۰۰ تومان
برای دانلود رایگان کتاب دیوان رودکی سمرقندی بر اساس نسخۀ سعید نفیسی روی لینک کلیک کنید. اگر به زبان و ادبیات فارسی و کتاب‌های کمیاب و نایاب آن علاقه‌مندید، حتماً سری هم به بخش معرفی کتاب وبلاگ بزنید و استفاده کنید.