التفهیم کتابی است به‌قلم ابوریحان بیرونی در آموزش مبانی احکام نجوم. این کتاب به‌زبان فارسی تالیف شده است. بیرونی کتاب التفهیم را در آغاز قرن پنجم هجری (حدود ۴۲۰) نوشته، و هفتادسال پس از مرگ وی، محمد بن جورابی آن را آماده و پاک‌نویس کرده است. متن فارسی کتاب به‌نام «ریحانه»، دختر حسین خوارزمی، نوشته شده است. متن عربی نیز برای شخصی به‌نام ابوالحسن علی بن ابوالفضل خاصی نوشته شده است.
التفهیم نخستین کتاب فارسی است که به موضوع ستاره‌شناسی و هندسه و حساب پرداخته است. این کتاب تنها اثر بیرونی به‌زبان فارسی است و متن عربی آن نیز موجود است. محمد قزوینی معتقد است که هر دو متن را خود بیرونی تالیف کرده است. آقابزرگ تهرانی بر این باور است که متن فارسی در سال ۴۲۰ قمری نوشته شده، و متن عربی یک‌سال بعد به‌طبع رسیده است. علامه همایی با این نظر مخالف است و می‌گوید که متن عربی بر فارسی مقدم است و هردو تالیف خود بیرونی هستند.
فهرست کتاب
کتاب با زبانی به‌نسبت ساده نوشته شده است تا مخاطبان بیشتری بتوانند از آن استفاده کنند. این کتاب از ۵۳۰ پرسش و پاسخ، در چهار بخش تشکیل شده است: هندسه، حساب (شمار)، نجوم (صورت عالم)، احکام نجوم (تنجیم). بیرونی در این کتاب خطوط موازی را تعریف کرده، و نقشه‌ای نیز برای جهان ترسیم کرده است.
- بخش اول: هندسه (پرسش‌های ۱ تا ۷۱)
- بخش دوم: حساب (پرسش‌های ۷۲ تا ۱۱۹)
- بخش سوم: هیئت (پرسش‌های ۱۲۰ تا ۲۳۶) جغرافیا (پرسش‌های ۲۳۷ تا ۲۴۱) هیئت (۲۴۲ تا ۲۶۷) گاه‌شماری (۲۶۸ تا ۳۲۳) اسطرلاب (۳۲۴ تا ۳۴۶)
- بخش چهارم: احکام نجوم (پرسش‌های ۳۴۷ تا ۵۳۰)
دانلود رایگان کتاب التفهیم لاوائل صناعه التنجیم ابوریحان بیرونی
قدیم‌ترین نسخه خطی متن عربی التفهیم (کتابت به‌سال ۵۷۳ قمری) در کتابخانه چستر بیتی ایرلند نگهداری می‌شود. قدیمی‌ترین نسخه دست‌نویس فارسی (کتابت به‌سال ۵۳۸) نیز در کتابخانه مجلس شورای اسلامی موجود است. یک نسخه فارسی نیز در سال ۶۵۸ کتابت شده که در کتابخانه کاما در بمبئی نگهداری می‌شود.
متن عربی التفهیم برای اولین‌بار در سال ۱۹۳۴ میلادی توسط رمزی رایت به‌همراه ترجمه انگلیسی منتشر شد. متن فارسی التفهیم را هم جلال‌الدین همایی در سال ۱۳۱۸ خورشیدی در تهران منتشر کرد. این کتاب به‌زبان‌های تاجیکی (عاصموف، ۱۹۷۳ میلادی)، روسی (روزنفلد و احمداُف، ۱۹۷۵ میلادی)، و ایتالیایی (منتشرنشده) ترجمه شده است.
برای دانلود رایگان کتاب التفهیم ابوریحان بیرونی (با تصحیح جلال‌الدین همایی) در ۱۰۸۰ صفحه و ۱۴ مگابایت، روی لینک کلیک کنید.