کتاب فیه ما فیه اثری است نسبتاً کم‌حجم از گفتارهای پراکنده حضرت مولانا درباره موضوعاتی مانند عرفان، اخلاق، سیاست، فقه، تربیت و روان‌شناسی. در این یادداشت، در کوتاهترین حالت ممکن، به تمام پرسش‌هایی که درباره این اثر گرانقدر هست، پاسخ خواهم داد. اگر سوالی هست که پاسخ آن را این‌جا نخواندید، در دیدگاه‌ها بنویسید با درباره‌اش با هم صحبت کنیم.
فیه ما فیه را مولانا ننوشته است!
فیه ما فیه یکی از سه اثر منثوری است که از مولانا برجای مانده است؛ دو اثر دیگر این‌ها هستند: مکتوبات (مکاتیب) و مجالس سبعه. مکتوبات به‌قلم خود مولوی نوشته شده است، ولی کتاب فیه ما فیه و کتاب مجالس سبعه را شاگردان او از گفتارهای ایشان در جلسات درس و موعضه گرد آورده‌اند. از قدیم رسم بوده که درس‌ها و تقریرات استادان را یادداشت می‌کرده‌اند و به آن «اَمالی» می‌گفته‌اند؛ فیه ما فیه نیز چنین کتابی است. فیه ما فیه کتابی است از نوع مجلس‌گویی‌های صوفیانه، و مجلس‌گفتن در لفظ به‌معنی وعظ‌گفتن است.
نام کتاب فیه ما فیه به چه معناست؟
این نام را خود مولانا انتخاب نکرده و از کاتبان است. فیه ما فیه به‌معنای «در اوست آنچه در اوست» یا «در آن است آنچه در آن است» است. برخی، به‌تاسی از استاد فروزانفر، معتقدند این نام از دو بیتی که ابن عربی در کتاب فتوحیات مکیه آورده، انتخاب شده است:
کتابٌ فیهِ ما فیه بَدیعٌ فی معانیه
اذا عایَنتَ ما فیه رِاَیتَ الدُّرَّ یَحویه
یعنی: کتابی که در آن است آنچه در آن است، از حیث معانی، تازه و بدیع است. هرگاه به مطالبش درنگری، مرواریدهایی در آن خواهی یافت.
نام دیگر فیه ما فیه، کتاب اسرارالجلالیه است. کریم زمانی نوشته است: این نام‌گذاری یا بدین اعتبار است که اسرار معنوی مولانا جلال‌الدین است، و یا بدان اعتبار است که اسرار حضرت ذوالجلال و الاکرام را بازگو کرده است.
بهترین شرح فیه ما فیه
بهترین و قدیم‌ترین چاپ کتاب فیه ما فیه متعلق به استاد فروزانفر است. البته من این‌جا یک شرح دیگر را به‌عنوان بهترین شرح فیه ما فیه معرفی خواهم کرد! پس از ایشان، استادانی مانند جعفر مدرس صادقی، حسین الهی قمشه‌ای، محمدعلی موحد و توفیق سبحانی، کوشش‌هایی در تصحیح و شرح این اثر ارزشمند کرده‌اند. با این تفاصیل، اگر می‌خواهید فیه ما فیه را به زبان ساده بخوانید و بفهمید، بهترین کتاب شرح کامل فیه ما فیه کریم زمانی است.
وقتی صحبت از شرح روان و ساده آثار مولانا باشد (مثنوی معنوی، فیه ما فیه، غزلیات شمس و…) بهترین انتخاب برای دانشجویان، و کسانی که می‌خواهند اندیشه مولانا را با دقت کامل و با زبانی ساده، بفهمند، شرح‌های آقای کریم زمانی است. درباره فیه ما فیه نیز چنین است. پیشنهاد من این است که شرح فیه ما فیه کریم زمانی را تهیه کنید. در این شرح، از اندیشه‌ها و تعلیقات استاد فروزانفر نیز استفاده شده است و از این بابت نیز خیالتان راحت است که هم‌زمان از تعلیقات فروزانفر بر فیه ما فیه نیز بهره‌مند خواهید شد.
این نسخه از کتاب را انتشارات معین روانه بازار کرده، و آخرین چاپ آن نیز در سال ۱۴۰۳ منتشر شده است. ازآن‌جا که این چاپ در بازار موجود است، این‌جا خبری از دانلود PDF فیه ما فیه کریم زمانی نخواهد بود! نیازی هم به دانلود کتاب نیست. اگر می‌خواهید متن فیه ما فیه را بخوانید به سایت گنجور سر بزنید. فیه ما فیه در گنجور هست و می‌توانید آن‌جا متن را بخوانید.
ترجمه‌های کتاب فیه ما فیه
این کتاب بارها به زبان‌های انگلیسی و آلمانی و کردی ترجمه شده است. آرتور آربری آن را با عنوان Discourses of Rumi به انگلیسی ترجمه کرده است. تاکستون نیز برای ترجمه انگلیسی فیه ما فیه عنوان Sign of The Unseen را انتخاب کرده است. در سال ۱۹۸۸ مولاناشناس آلمانی، خانم آنه‌ماری شیمل، این کتاب را به آلمانی برگردانده است. ترجمۀ کردی فیه ما فیه را علی نانوازاده انجام داده است.
فیه ما فیه در مورد زن چه می‌گوید؟
در چند خطبه از فیه ما فیه مولانا درباره زن صحبت کرده است. کریم زمانی در شرح خود، این سخنان مولانا را مترقی دانسته، ستوده است. به‌نظر ایشان نظرات مولانا درباره زن در فیه ما فیه فراتر از باورهای زمان اوست. دو نمونه برجسته از این موارد، در خطبه‌های ۱۰۶ و ۱۰۷ در شرح کریم زمانی آمده است. کریم زمانی برای عنوان متن ۱۰۶ «نگاهی والا به مقام زن؛ آن هم در قرون وسطی!» را انتخاب کرده است! عنوان متن ۱۰۷ هم این است: زن را اجباراً محصورکردن به‌مصلحت نیست.
در متن ۱۰۶ مولانا می‌گوید درشتی‌ها و ناهمواری‌های رفتاری زنت را تحمل کن و با او به خشونت رفتار مکن تا تهذیب نفس پیدا کنی. این دستور حتی برای انسان قرن بیست‌ویکم نیز عجیب است! در متن ۱۰۷ نیز می‌گوید گوهر عفت و پاکدامنی زن باید درونی و ذاتی باشد. نه به‌صورت تحیملی و تصنعی. (این چندخط را از شرح زمانی نوشتم و متن خود فیه ما فیه نیست.)
در متن ۱۰۶ هست: «آورده‌اند که پیغامبر با صحابه از غزا آمده بودند. فرمود که طبل را بزنند که امشب در در شهر بخسبیم، و فردا درآییم. گفتند: یا رسول الله! به چه مصلحت؟ گفت: شاید که زنان شما را با مردمان بیگانه جمع بینید و متالم شوید و فتنه برخیزد. یکی از صحابه نشنید، در رفت. زن خود را با بیگانه یافت!»
معرفی کتاب فیه ما فیه در این‌جا تمام شد
عنوان کامل شرح کریم زمانی این است: شرح کامل فیه ما فیه؛ گفتارهایی از مولانا جلال‌الدین محمد بلخی (رومی) (۶۰۴-۶۷۲ ه.ق). در نسخۀ زمانی، ۳۰۸ متن به‌علاوه چهار متن ملحق آمده است. شیوه ایشان نیز این‌گونه بوده که ابتدا متن اصلی هر خطبه فیه ما فیه را آورده، سپس در ادامه شرح و تعلیقات آن را نوشته است. همان‌جا معنای جملات عربی و واژگان دشوار و… نیز آمده است. در پایان کتاب نیز اعلام آمده است. درکل، این کتاب ۶۶۲ صفحه است. خواندن و فهمیدن فیه ما فیه چندان دشوار نیست و دشواری‌های آن نیز با شرح کریم زمانی آسان می‌شود و همه می‌توانند از این اثر عرفانی برجسته بهره‌مند شوند.
اگر هم‌چنان سوالی درباره کتاب فیه ما فیه مولانا دارید، در بخش دیدگاه‌ها مطرح کنید. اگر در توان و آگاهی‌ام بود، حتماً پاسخ خواهم داد. دیگر دوستان نیز می‌توانند سوالات را بخوانند و درباره‌اش، همان‌جا، بحث کنند.