تاریخ جهانگشای یکی از برجسته‌ترین کتاب‌های تاریخ ایران، و از مهم‌ترین منابع دوران مغول در ایران است. در این یادداشت، ابتدا معرفی کتاب و پرسش به پاسخ‌ها را خواهیم داشت؛ و در پایان، لینک دانلود رایگان کتاب را قرار می‌دهم.
زندگی‌نامه عطاملک جوینی
عطاملک جوینی کیست؟ در ابتدا یک معرفی‌نامۀ کوتاه از نویسندۀ کتاب می‌آورم. علاءالدین ابوالمنظر عطاملک بن محمد جوینی، تاریخ‌نگار قرن هفتم قمری است. او در سال ۶۲۳ هجری در شهر آزادوارِ جوینِ خراسان زاده شد و به‌سال ۶۸۱ هجری از دنیا رفت. آرامگاه او در شهر تبریز قرار دارد.
پدران عطاملک از بزرگان دیوان بودند و او نیز در این مسیر، وارد دیوان سلاطین شد و در دولت هلاکوخان مغول خدمت کرد و همراه او در فتح الموت و بغداد حضور داشت. عطاملک دوبار نیز به سرزمین اصلی مغولستان سفر کرد و به‌صورت دست‌اول با تاریخ و فرهنگ مغولان آشنا شد. همین آشنایی به نوشتنِ اثر معروف عطاملک جوینی یعنی تاریخ جهانگشای منتج شد.
تلفظ عطاملک جوینی چنین است: عَطامَلِک جُوِینی. پس تا این‌جا عطاملک که بود را خواندیم. در ادامه بیشتر دربارۀ خود کتاب می‌نویسم.
معرفی کتاب تاریخ جهانگشای
- نام این کتاب را «تاریخ جهانگشا» هم می‌نویسند؛ ولی «تاریخ جهانگشای» درست‌تر است.
- تاریخ جهانگشای از کتاب‌های قرن هفتم هجری است.
- نگارش این کتاب احتمالاً در سال‌های ۶۵۰-۶۵۱ هجری آغاز، و در سال ۶۵۸ تمام شده است.
- زبان کتاب نثر فنی و مصنوع است.
- این کتاب کهن‌ترین منبع برای شناخت واژگان مغولی دخیل در زبان فارسی است.
- به‌زبان ساده تاریخ جهانگشای دربارۀ تاریخ مغول، تاریخ خوارزمشاهیان، و تاریخ اسماعیلیان الموت تا سال ۶۵۵ است.
چند نکتۀ تکمیلی
گنجور تاریخ جهانگشای را ندارد؛ چون این کتاب نثر است و گنجور به‌منابع نظم فارسی اختصاص دارد. درکل، متن کتاب تاریخ جهانگشای خارج از کتاب پیدا نمی‌شود و حتماً باید کتاب را بخوانید. این کتاب بارها منتشر شده است که در ادامه دربارۀ تصحیح‌های کتاب هم خواهم نوشت. هم‌چنین توجه داشته باشید که نسخۀ صوتی تاریخ جهانگشای نداریم! فکر نمی‌کنی کسی اصلاً بتواند این کتاب را از رو بخواند که بخواهند کتاب صوتی تاریخ جهانگشای را هم منتشر کنند!
محتوای سه جلد تاریخ جهانگشای
جلد اول: تاریخ چنگیز و فتوحات او، دوران سلطنت اوگتای قاآن (پسر چنگیز) و سلطنت گیوک‌خان (پسر اوگتای)
جلد دوم: تاریخ خوارزمشاهیان و قراختاییان، تاریخ گورخانیان، سرگذشت حکام مغول در عهد اوگتای قاآن تا ورود هلاکو خان
جلد سوم: تاریخ منکوقاآن، حملۀ هولاکو به ایران، قلع و قمع اسماعیلیه و تاریخ ملوک اسماعیلیه الموت، و شرح مذهب اسماعیلیان
تاریخ جهانگشای را با کدام تصحیح بخوانیم؟
قدیم‌ترین و مشهورترین تصحیح کتاب را علامه محمد قزوینی انجام داده است. خواندن این تصحیح آسان نیست، چون شرح و تعلیقات و معنا ندارد. البته در پایان هرجلد توضیحاتی آمده است، ولی کار مطالعۀ کتاب را آسان نمی‌کند!
اگر می‌خواهید آسان‌تر این کتاب را بخوانید؛ کتاب متن ویراسته و شرح کامل تاریخ جهانگشای جوینی احمد خاتمی را تهیه کنید. دکتر احمد خاتمی، براساس نسخۀ قزوینی، این کتاب را آماده، و واقعاً لطف بزرگی به خوانندگان کرده است. این کتاب در سه‌جلد و توسط انتشارات علم منتشر شده است. چاپ پنجم کتاب در سال ۱۴۰۱ منتشر شده و قیمت آن ۳.۸۰۰.۰۰۰ تومان است. انتشارات علم یک نسخۀ یک‌جلدی (۱۰۰۰ صفحه) هم منتشر کرده که قیمت آن در چاپ دوم (سال ۱۴۰۲) ۱.۹۰۰.۰۰۰ تومان است.
کتاب تاریخ جهانگشای نشر هرمس همان تصحیح محمد قزوینی است که در یک جلد (۱۱۰۰ صفحه) منتشر شده است. چاپ چهارم این کتاب (سال ۱۴۰۱) فعلاً در بازار ناموجود است و باید منتظر تجدیدچاپ تاریخ جهانگشای هرمس باشیم.
انتشارات نگاه تاریخ جهانگشای تصحیح محمد قزوینی را منتشر کرده است. این کتاب هم در یک جلد (۱۰۱۶ جلد) آماده شده و قیمت تازه‌ترین چاپ آن (چاپ هشتم ۱۴۰۴) ۱.۳۲۵.۰۰۰ تومان است. دقیق نمی‌دانم که تاریخ جهانگشای نشر نگاه چه تفاوتی با چاپ هرمس دارد؛ ولی درکل، تصحیح تازه‌ای نیست و هردو از نسخۀ تصحیح محمد قزوینی استفاده کرده‌اند.
اگر به‌دنبال تاریخ جهانگشای به زبان ساده هستید، دکتر خلیل خطیب رهبر یک نسخۀ چکیده از این کتاب آماده کرده و درباره لغات دشوار و ابیات و جملات عربی و… شرح نوشته است. این کتاب را نشر مهتاب منتشر کرده؛ ولی متاسفانه از سال ۱۳۹۲ دیگر تجدیدچاپ نشده است.
نشر اساطیر هم یک نسخۀ سه‌جلدی از تصحیح محمد قزوینی منتشر کرده است که نایاب است. حبیب‌الله عباسی و ایرج مهرکی نیز یک‌بار تاریخ جهانگشای را تصحیح کرده‌اند. این نسخه هم که توسط نشر زوار منتشر شده بود، فعلاً نایاب است و تجدیدچاپ نمی‌شود.
پس درکل، برای خرید کتاب تاریخ جهانگشای دو انتخاب داریم:
- نسخۀ محمد قزوینی (نشر نگاه یا نشر هرمس)
- نسخۀ احمد خاتمی (نشر علم)
دانلود PDF کتاب تاریخ جهانگشای جوینی
تنها نسخه‌ای که دیگر تجدیدچاپ نمی‌شود و می‌توان آن را برای دانلود رایگان قرار داد، یکی از چاپ‌های قدیمی تصحیح قزوینی است. این نسخه را ایران کتاب (انتشارات افراسیاب) در سه‌جلد، به‌سال ۱۳۸۲ خورشیدی منتشر کرده است. برای دانلود رایگان PDF تاریخ جهانگشای جوینی تصحیح محمد قزوینی نسخۀ ۳جلدی (۲۸ مگابایت) روی لینک کلیک کنید.
آخرین نکته این است که این کتاب نثر فنی و مصنوع دارد و خواندن آن آسان نیست؛ حتی با توضیحات دکتر خاتمی هم کار چندان آسان نمی‌شود! پس باید حتماً اشاره کنم که اگر مخاطب عام تاریخ هستید، احتمال زیاد خواندن کتاب سنگین و پُرحجم تاریخ جهانگشای جوینی برایتان لذت‌بخش نخواهد بود. اگر هنوز نکته‌ای ناگفته مانده است، لطفاً در دیدگاه‌ها بنویسید.