معرفی کتاب فنون بلاغت و صناعات ادبی نوشتۀ علامه همایی

یادداشت معرفی کتاب فنون بلاغت و صناعات ادبی را از این جهت می‌نویسم که یکی از کتاب‌های بسیار مهم و مفید برای دانشجویان زبان و ادبیات فارسی است و یکی از منابع کنکورهای ارشد و دکتری محسوب می‌شود. استاد علامه جلال‌الدین همایی این کتاب را به‌صورت اختصاصی برای استفادۀ دانشجویان نوشته‌اند و به‌همین‌خاطر زبان آن بسیار ساده است و شاهدمثال‌های بسیار دارد.

اگر دنبال یک کتاب آموزش بلاغت، بیان، معانی و بدیع می‌گردید، پیشنهاد من این اثر علامه است. کتاب‌های دیگری نیز موجودند که می‌توانید به آنها مراجعه کنید؛ مانند کتاب‌های دکتر شمیسا.

فهرست کتاب فنون بلاغت و صناعات ادبی

کتاب فنون بلاغت و صناعات ادبی همایی 2 جلد دارد که در یک مجلد منتشر شده‌اند. در ادامه به‌صورت جداگانه بخشی از مفاهیم مطرح‌شده در این دو جلد را خواهم آورد. در انتهای هر فصل بخش تمرین نیز آمده تا دانشجویان بتوانند آموخته‌های پیشین خود را به آزمون بگذارند.

هدف از ذکر مندرجات بخش‌ها این است که پیش از تهیه کتاب بدانید کدام موضوعات در آن بحث شده‌اند؛ شاید که در پی یادگیری یک بحث خاص از بلاغت در ادبیات فارسی باشید.

جلد اول

کلیات

کلام – سخن ادبی – نظم و نثر – نثر مسجع و نثر مرسل – فنون بلاغت – فن بدیع یا سخن‌آرایی – فصاحت و بلاغت – مخالفت قیاس یا ناهنجاری – ضعف تالیف یا سست‌پیوندی – سلاست و جزالت یا روانی و استحکام – غرابت یا ناآشنایی – تنافر – تعقید – تتابع اضافات و کثرت تکرار – فصاحت کلمه و کلام و متکلم – بلاغت کلام و متکلم

گفتار نخستین: صنایع لفظی بدیع

صنایع بدیع – بدیع لفظی – تسجیع – انواع سجع – موازنه یا مماثله – ترصیع – تضمین المزدوج یا ازدواج یا اعنات‌القرینه – تجنیس یا جناس – انواع جناس – اشتقاق یا اقتضاب – قلب یا مقلوب – ردالعجز علی الصدر – ردالصدر علی العجز – ردالمطلع – ردالقافیه – طرد و عکس – اعنات – حذف – ذوقافیتین – تشریع – ذوبحرین – توشیح

خاتمۀ فن بدیع در انواع شعر فارسی

بیت و مصراع – مطلع و مقطع – تشبیب و نسیب و تغزل – تخلص و حسن تخلص – قصیده – فرد یا مفرد – قصیدۀ محدود و مقتضب – شریطه – تجدید مطلع – نام‌گذاری قصاید – قصیدۀ بهاریه از فرخی – قصیدۀ پند و اندرز از سعدی – قصیدۀ شکواییه از ظهیر فاریابی – غزل – تحول صناعی و معنوی غزل – حسن تخلص در غزل – ملمع – قطعه – رباعی یا چهارگانی – دوبیتی – مثنوی یا دوگانی – مسمط – ترکیب‌بند و ترجیع‌بند – مربع ترکیب و مخمس ترکیب و مسدس ترکیب – مربع و مخمس و مسدس (تضمین) – تضمین – مستزاد

جلد دوم

گفتار دوم: صنایع معنوی بدیع

تشیبه – انواع تشبیه – تشبیه وهمی و خیالی و تشبیه تفضیل و تشبیه تسویه و تشبیه ملفوف و تشبیه مفروق و… – حقیقت و مجاز – قرینۀ مجاز – علاقۀ مجاز مرسل و استعاره – اقسام استعاره – استعاره مکنیه – استعاره تخییلیه – استعاره مرشحه – کنایه – فرق مجاز و کنایه – مراعات نظیر – حسن تعلیل – مبالغه و اغراق – ایهام یا توریه – ایهام تناسب – مطابقه یا تضاد یا طباق – مقابله – استخدام – ارصاد و تسهیم – لف و نشر – تجاهل عارف یا تجاهل العارف – افتنان – اعداد – تنسیق الصفات – التفات – تجرید – ارسال مثل یا تمثیل – مشاکلت – براعت استهلال – مدح شبیه به ذمّ – استدراک – ذم شبیه به مدح – مذهب کلامی – سوال و جواب – ابداع – حسن طلب – حسن مطلع – حسن مقطع – استتباع – توجیه و محتمل الضدین – تلمیح – حشو و انواع آن – ایغال و الغاء – لغز یا چیستان – معما یا المعمی

خاتمۀ فن بدیع در سرقات ادبی

سرقت اسناد و مآخذ تحقیقات فضلا و دانشمندان – سرقت ترجمه – نوکردن جامۀ الفاظ – انواع سرقت ادبی

یازده اصلی کلی در انواع سرقت‌های ادبی

نسخ یا انتحال – مسخ یا اغاره – تغییر وضع و تبدیل اصلاح – سلخ یا المام – نقل – عقد – حل – ترجمه – خیانت و سرقت در ترجمه – اقتباس – اقتباس و ارسال مثل – فرق مابین تلمیح و اقتباس – توارد چیست – تتبع و تقلید – عقیدۀ صاحب المعجم در سرقات شعری – محتسب در بازار است

مصطلاحات ادبی

اجازه – اجزاء بیت – ارتجال – رویت و فکرت – استقبال – اطناب – انسجام – اطناب ممل – انسجام – ایجاز – ایجاز مخل – بدیهه – بیت‌القصیده و بیت‌الغزل – تفویف – جزالت – خصی – رکاکت – سلاست – سلیس و سلس – سهل ممتنع یا سهل و ممتنع – عذب – عذوبت – غث و سمین – فصل و قصر – مجابات – مدرج – مساوات – مطبوع و متکلف – مقفی یا مقفا – منسجم