کشف‌المحجوب از مهم‌ترین منابع تصوف اسلامی و از کهن‌ترین متون صوفیانۀ فارسی است. شاید مطالعۀ اصل متن کشف‌المحجوب و درک آن – به‌دلیل نثر کهن و واژگان خاص – برای بسیاری از علاقه‌مندان مقدور نباشد؛ از این‌رو در این یادداشت به معرفی کتاب درویش گنج‌بخش پرداخته‌ام، که گزیده‌ای است از کشف‌المحجوب هجویری با توضیحات و شرح دکتر محمود عابدی.
دربارۀ کتاب کشف‌المحجوب هجویری
کشف‌المحجوب از مهم‌ترین منابع تصوف اسلامی و از کهن‌ترین متون صوفیانۀ فارسی است. آنچه دربارۀ خرقه و خرقه‌پوشی، ملامت و ملامتیان، جمعی از مشایخ قرن پنجم، فرقه‌های مختلف صوفیه تا آن روز و اصول اعتقادی آنان، حقایق معاملات و آداب طریقت در این کتاب آمده در زبان فارسی بی‌سابقه است و در زبان عربی هم منبعی که در این مباحث با آن برابری کند وجود ندارد.
مولفان صوفیه، پس از قرن پنجم، اهمیت و ارزش کشف‌المحجوب را می‌دانسته‌اند و امروز میزان توجه آنان را به این کتاب، در آثار باقی‌مانده از آن سال‌ها می‌توان خواند. اما دربارۀ زندگی و احوال مولف آن، ابوالحسن علی‌بن عثمان هجویری، اطلاع چندانی در دست نیست و همۀ آگاهی ما، در این باب، به سخنانی محدود است که وی غالباً به مثابۀ یادی از گذشتۀ خویش، در ضمن مطالب کتاب آورده است.
از مقدمۀ دکتر محمود عابدی برای کتاب درویش گنج‌بخش نیز بخوانیم:
در مجموعۀ منابع تصوف اسلامی، فارسی و عربی، کشف‌المحجوب هجویری اهمیتی بی‌مانند دارد، و آن بی‌سبب نیست. بخش اعظم اطلاعاتی که در این سال‌ها محققان مباحث تصوف و تاریخ احوال صوفیان قرون اولیه مبنای طرح و تحقیق خود می‌شناسند، از این کتاب برآمده است، با این که می‌دانیم در آن مجموعه کشف‌المحجوب نخستین اثر شناخته‌شده نیست و پیش از هجویری مولفان بزرگ دیگر با آثار جاودانۀ خود مشهورند.
گذشته از قوت‌القلوب ابوطالب مکّی، اللّمع ابونصر سرّاج طوسی، التعرّف ابوبکر کلابادی و رسالۀ ابوالقاسم قشیری که همه به زبان عربی نوشته شده‌اند، در زبان فارسی، شرح تعرّفِ ابوابراهیم اسماعیل مستملی بخاری (م: 434) چند سالی بر کشف‌المحجوب مقدّم است…
در برابر این قصور تاریخ در شناختن و شناساندن پیر هجویر، معنویت و روحانیت «حضرت داتا گنج‌بخش» به کرامتْ کار خویش را کرده است و قرن‌هاست که تربت پاک او در لاهور با جاذبه‌ای شگفت‌انگیز خاطر مشتاقان و مریدان را در پناه خود گنج سکونت و امنیت می‌بخشد. «داتا» در زبان اردو به‌معنای مربی و معلم است. هجویری در پاکستان به «حضرت داتا گنج‌بخش» معروف است.
زندگی هجویری
در مقدمۀ کتاب درویش گنج‌بخش دربارۀ زندگی‌نامۀ هجویری به‌تفصیل صحبت شده است. من این‌جا چندخطی از آن را می‌آورم:
«ابوالحسن علی‌بن عثمان جلّابی هجویری در اوایل قرن پنجم – سال‌های عزت و دولت غزنین و احتمالاً در روزهای پادشاهی سلطان محمود غزنوی (م: 421) – زاده شد. علوم متداول عصر، خاصّه قرآن، حدیث، تفسیر، فقه و کلام را در زادگاه خود آموخت و پس از چندی، که از سال‌های جوانی او چندان دور نبود، از غزنین بیرون آمد و سفری طولانی را آغاز کرد… آخرین منزل و منزلِ ناگزیر او شهر لاهور بود. در این شهر بود که کشف‌المحجوب را نوشت یا در آن تجدیدنظر کرد.»
در ادامۀ مقدمۀ مفصل و مفید کتاب درویش گنج‌بخش می‌توانید دربارۀ پیروان هجویری، آثار هجویری و کتاب‌های او، پیشروان هجویری، و نثر هجویری بیشتر بخوانید. در بخشی از این مقدمه نیز به شرح کامل باب‌ها و مباحث مطرح‌شده در کتاب کشف‌المحجوب پرداخته شده؛ و در انتها نیز دربارۀ چاپ‌های کشف‌المحجوب صحبت شده است.
مقدمۀ سی‌وچندصفحه‌ای کتاب درویش گنج‌بخش به‌قلم دکتر محمود عابدی بسیار روشن‌گر و آموزنده است و می‌توانید از مطالعۀ آن بسیار بیاموزید. در ادامه نیز گزیدۀ کشف‌المحجوب در 200 صفحه آمده است. انتهای کتاب نیز به توضیحات اختصاص دارد.
معرفی کتاب درویش گنج‌بخش
عنوان کامل: درویش گنج‌بخش: گزیده کشف‌المحجوب
انتخاب و توضیح: دکتر محمود عابدی
انتشارات: نشر سخن
موضوعات: تصوف، عرفان، سرگذشت‌نامۀ عارفان، و نثر فارسی قرن پنجم
درباره قیمت کتاب درویش گنج‌بخش ننوشتم؛ چون نسخه‌ای که من دارم (چاپ ششم 1389) قدیمی‌ست و به‌احتمال زیاد دیگر قیمت آن 8500 تومان نیست. البته من این کتاب را دست‌دوم و به‌قیمت 5000 تومان تهیه کرده‌ام!
کتاب درویش گنج‌بخش (گزیدۀ کشف‌المحجوب هجویری) بیست‌وهفتمین کتاب از مجموعۀ «از میراث ادب فارسی» نشر سخن است که پیش‌تر مفصل درباره‌اش نوشته‌ام. روی لینک پیشین کلیک کنید تا با کل این مجموعه ارزشمند آشنا شوید. در بخش معرفی کتاب وبلاگ عقاید یک گرگ نیز می‌توانید با دیگر کتاب‌های عرفانی و صوفیانه آشنا شوید.