کتاب مرزبان‌نامه در اوّل توسط مرزبان بن رستم (یکی از شاهزادگان طبرستان) در قرن چهارم هجری به‌گویش طبری باستان نوشته شده بود. تا این‌که میان سال‌های 617 تا 622 هجری، سعدالدین وراوینی آن را به‌فارسی دری برگرداند. این ترجمه حدود 200 سال پس از نگارش متن اصلی صورت گرفته است. اصل کتاب مرزبان بن رستم امروز در دست نیست و ما از مقدمه همین ترجمه، و کتاب‌های قابوس‌نامه و تاریخ طبرستان از وجود آن آگاه شده‌ایم.
وراوینی اثر خود را به خواجۀ جهان، صاحب‌اعظم، ابوالقاسم ربیب‌الدین هرون بن علی بن ظفر، وزیر اتابک ازبک بن محمد بن ایلدگز از اتابکان آذربایجان تقدیم کرده است. خود وراوینی نیز از نزدیکان این وزیر بوده است. با این مقدمه، برویم سراغ متن کتاب.
نثر مرزبان‌نامه
ما از ادبیات نسخه اصلی مرزبان‌نامه اطلاع چندانی نداریم؛ ولی آن‌چه که سعدالدین وراوینی ترجمه کرده و امروز به‌ما رسیده است، نثری فنی و مصنوع دارد. وراوینی، به‌اذعان خودش، در ترجمه مرزبان‌نامه به فارسی، به نگارش کلیله و دمنه (ترجمه از عربی به فارسی توسط نصرالله بن عبدالحمید منشی؛ نیمۀ اول قرن ششم هجری) نظر داشته است.
ملک‌الشعرای بهار، در کتاب ارزشمند سبک‌شناسی (جلد سوم) درباره نثر این کتاب نوشته است: «نثر مرزبان‌نامه از شیوۀ متکلفانۀ هم‌عصران به‌دور است و سعدالدین در این کتاب به‌طریقۀ کلیله و دمنه ابوالمعالی به‌همان موازنه و ازدواج و مترادفات بسنده کرده است.»
اگر می‌خواهید در این‌باره بیشتر بخوانید، پیشگفتار دکتر خلیل خطیب‌رهبر می‌تواند سودمند باشد. این پیشگفتار در تصحیح ایشان بر کتاب آمده؛ که معرفی آن را در ادامه خواهم نوشت.
فهرست کتاب
مرزبان‌نامه از 9 باب تشکیل شده؛ و شیوه آن داستان در داستان است. یعنی هر باب، یک داستان اصلی دارد و در خلال آن، شخصیت‌ها به‌فراخور مسیر داستان، حکایت‌های کوچکی نیز نقل می‌کنند. شخصیت‌های این کتاب حیوانات هستند و اندرزهای آن‌ها و حکایت‌هایشان برای آموزش راه کشورداری و پادشاهی است.
این کتاب با «مقدمه‌الکتاب» آغاز می‌شود و با «ذیل‌الکتاب» و «قطعه‌ای که مصنف در وقت تسلیم کتاب گفته است» پایان می‌یابد. فهرست کامل کتاب را در زیر می‌آورم:
باب اول؛ در تعریف کتاب و ذکر واضع و بیان اسباب وضع مرزبان‌نامه
- مفاوضۀ ملک‌زاده با دستور
- حکایت هنبوی با ضحاک
- خطاب دستور با ملک‌زاده
- خطاب ملک‌زاده با دستور
- داستان خرّه‌نماه با بهرام گور
- داستان گرگ خنیاگردوست با شبان
- خطاب دستور با ملک‌زاده
- خطاب ملک‌زاده با دستور
- خطاب دستور با ملک‌زاده
- خطاب ملک‌زاده با دستور
- داستان شگال خرسوار
باب دوم؛ در ملک نیکبخت و وصایایی که فرزندان را به‌وقت وفات فرمود
- داستان برزیگر با مار
- داستان غلام بازرگان
- داستان آهو و موش و عقاب
- داستان مرد با نوخرّه
- داستان شهریار بابل با شهریارزاده
- داستان آهنگر با مسافر
- داستان روباه با بط
- داستان بازرگان با دوست دانا
- داستان دهقان با پسر خود
باب سیوم؛ در ملک اردشیر و دانای مهران‌به
- داستان شاه اردشیر با دانای مهران‌به
- داستان سه انباز راهزن با یکدیگر
باب چهارم؛ در دیو گاوپای و دانای دینی
- داستان پسر احول میزبان
- داستان مرد مهمان با خانه‌خدای
- داستان موش و مار
- داستان بزورجمهر با خسرو
- مناظرۀ دیو گاوپای با دانای دینی
باب پنجم مرزبان‌نامه؛ در دادمه و داستان
- داستان دزد با کبک
- داستان نیک‌مرد با هدهد
- داستان خسرو با ملک دانا
- داستان بزورجمهر با خسرو
- داستان مرد بازرگان با زن خویش
- داستان رای هند با ندیم
باب ششم؛ در زیرک و زروی
- داستان زغن ماهی‌خوار با ماهی
- داستان رمه‌سالار با شبان
- داستان موش با گربه
- داستان بچۀ زاغ با زاغ
- داستان درخت مردم‌پرست
- داستان زن دیبافروش و کفشگر
- داستان دزد دانا
- داستان خسرو با خر آسیابان
- داستان خنیاگر با داماد
- داستان طباخ نادان
- داستان روباه با خروس
باب هفتم؛ در شیر و شاه پیلان
- داستان دیوانه با خسرو
- داستان پادشاه با منجم
- داستان سوار نخچیرگیر
- داستان شتر با شتربان
- داستان موش خایه‌دزد با کدخدای
- جواب نوشتن نامۀ شیر و لشکرکشیدن پیل و درعقب‌رفتن جنگ را
- مصاف پیل و شیر و نصرت‌یافتن شیر بر پیل
باب هشتم؛ در شتر و شیر پرهیزگار
- داستان خسرو با مرد زشت‌روی
- آغاز مکایدتی که خرس با اشتر کرد
- داستان جولاهه با مار
- داستان مارافسای و مار
- داستان برزگر با گرگ و مار
- داستان دروگر با زن خویش
- داستان ایراجسته با خسرو
باب نهم؛ در عقاب و آزادچهره و ایرا
- داستان ماهی و ماهی‌خوار
- داستان راسو و زاغ
- داستان پیاده و سوار
- شرح آیین خسروان پارس
- رسیدن آزادچهره به‌مقصد و طلب‌کردن یهه و احوال با او گفتن
- صفت کوهی که نشیمن‌گاه عقاب بود
- اتصال آزادچهره به‌خدمت پادشاه و مکالماتی که میان ایشان رفت
- رجوع آزادچهره به‌خدمت شاه و ایراد نصایح
- وصیت آزادچهره و ختم کتاب
- داستان مرد باغبان با خسرو
در پایان مرزبان‌نامه خطیب‌رهبر، فهرست‌های زیر آمده‌اند
- فهرست آیات و اخبار و احادیث
- فهرست امثال و حکم
- فهرست برخی قاعده‌های دستوری
- فهرست تصرفات فارسیانه و توضیح دربارۀ برخی واژه‌ها
- فهرست قوافی اشعار
- فهرست ماخذها
- فهرست عام اعلام
اطلاعات کتاب
عنوان کامل: مرزبان‌نامه: با معنی واژه‌ها و شرح بیت‌ها و جمله‌ای دشوار و برخی نکته‌های دستوری و ادبی
نویسنده: مرزبان بن رستم (قرن چهارم)
مترجم (از طبری به فارسی دری): سعدالدین وراوینی (قرن هفتم)
به‌کوشش: دکتر خلیل خطیب‌رهبر (استاد درگذشتۀ دانشگاه تهران)
ناشر: صفی‌علیشاه (چاپ اول دانشگاه شهید بهشتی)
نوبت انتشار: چاپ بیست‌ونهم سال 1401
تعداد صفحات: 796 صفحه
قیمت: 370.000 تومان
باز هم اشاره کنم که نثر این کتاب مصنوع و فنی است و شاید مطالعه‌اش دشوار باشد. البته در تصحیح دکتر خطیب‌رهبر، توضیحات ایشان در پایین هر صفحه آمده و به‌خواندن و فهم متن کمک می‌کند. انتشارات اساطیر هم کتاب مرزبان‌نامه را با تصحیح محمد روشن منتشر کرده است. من این نسخه را نخوانده‌ام و نظری هم نمی‌دهم! اگر مرزبان‌نامه محمد روشن یا دیگر نسخه‌های موجود را خوانده‌اید، لطفاً نظرتان را در بخش دیدگاه‌ها بنویسید.