در این یادداشت قرار است به معرفی کتاب شخصیتشناسی در مثنوی و کمدی الهی از سری کتابهای انتشارات سوره مهر بپردازم. این کتاب نثر روان و دلنشینی دارد و کار پژوهشی جامعیست. مطالعۀ این کتاب برای آشنایی با فضای فکری مولانا و دانته آلیگیری بسیار مفید است؛ و اگر با پیشزمینه و آشنایی قبلی این دو شخصیت به مطالعه کتاب بنشینید مفیدتر و جذابتر هم میشود.
در این یادداشت معرفی کتاب ابتدا فهرست کامل کتاب شخصیتشناسی در مثنوی و کمدی الهی را خواهم نوشت؛ بعد خلاصهای از این کتاب را خواهم آورد. بخش پایانی یادداشت نیز به معرفی اجمالی و تکمیلی کتاب اختصاص خواهد داشت.
فهرست کتاب
پیش از تصمیم به خرید کتاب ابتدا نگاهی به فهرست مطالب آن بیندازید تا از محتوایش آگاهتر شوید. در ادامه بخشهای 5 فصل این کتاب را بهتفکیک مینویسم.
فصل اول: جلالالدین محمد بلخی و دانته آلیگیری؛ فرزندان زمانۀ خویش
حضور دو شاعر در دو کتاب شعر
دو شاعر، فراتر از زمانۀ خود
تفاوتی مهم میان دانته و مولانا در انتخاب شخصیتها
فصل دوم: دو عارف یا دو فیلسوف اجتماعی
بهکاربردن زبان عامه
آغاز کتاب، شکواییهای علیه زمان
شیوههای تخریب جامعه از سوی شخصیتها
فصل سوم: جایگاه معرفهالنفس در مثنوی معنوی و کمدی الهی
شیوههای روانشناسی در مثنوی
ساکنان دوزخ گناهکارند یا بیمار روانی؟
برزخ؛ وجه مشترک مثنوی و کمدی الهی
فصل چهارم: گناه از دیدگاه اجتماعی و روانشناختی
غرور عاملی مهم در ارتکاب گناه
حسادت: امالمعاصی یا امالامراض؟!
نقش غضب در ارتکاب گناه
فصل پنجم: نقش جبر و اختیار در انتخاب انسان
انسان مثنوی، راندهشده از نیستان، سرگردان و در جستوجوی حقیقت
نقش توبه بهمنزلۀ مکانیزمی دفاعی در برابر گناه
مصداقهایی در اثبات مقام اختیار
بریدههای از کتاب شخصیتشناسی در مثنوی و کمدی الهی
با توجه به سبک نوشتاری و تقسیمبندیهای این کتاب نوشتن خلاصهای از محتوای آن کاری سخت بود. برای همین بخشهایی از کتاب را انتخاب کردم تا در قالب نقلقول برایتان بنویسم. مطمئن باشید که هنگام خواندن کتاب از محتوایش لذت خواهید برد.
عشق مولانا و دانته
یکی از رویدادهای مهم زندگی دانته، همانند مولوی، عشق است. او در نُهسالگی شیفتۀ جمال بئاتریس میشود. اما بئاتریس با مرد دیگری ازدواج میکند و در بیستوچهارسالگی میمیرد. مرگ او تاثیر بزرگی بر شخصیت دانته میگذارد. سایۀ این زن بر تمامی سه کتاب دوزخ، برزخ و بهشت سنگینی میکند. خوانندۀ این سه کتاب حضور دائمی بئاتریس را در وجود دانته و در جهتگیریهای او پیوسته حس میکند.
ابتدای مثنوی عشق است و انتهایش نیز. ابتدای کمدی الهی اگرچه عقل است، عقل هم به دستور عشق به یاری دانته آمده – پس، باز هم عشق است.
فرزندان همۀ زمانها
مولانا و دانته با توجه به اشرافی که به تاریخ، اساطیر، جغرافیا و نیز هنرها داشتهاند، توانستهاند شخصیتهایی زنده، فراگیر و جاودانه را خلق کنند که نهتنها در زمان خود، بلکه پس از گذشت قرنها غبار فراموشی بر آنها ننشسته است. پس آنها نهتنها فرزند زمانۀ خویش، بلکه فرزند همۀ زمانها بودند و این امر بهدلایل زیر است:
- پرداختن به دردهای مشترک بشری؛
- بهکارگیری زبان مردمی؛
- سفر به اعماق روح انسان؛
- انطباق محتوا و قالب در شعر؛
- تنوع و گستردگی شخصیتها؛
- احاطه به طیفی وسیع از زمان و مکان.
حیوانات در کمدی الهی
همراه دانته در ابتدای سفر هستیم و با سه حیوان روبهرو میشویم؛ سه حیوانی که مانع حرکت او میشوند: پلنگ (مظهر بدخواهی)، مادهگرگ (مظهر آزمندی)، و شیر (مظهر غرور و زورگویی). دانته از ابتدا ما را با سمبولیسم خود آشنا میکند؛ این سه نمادِ حیوانی فقط نشاندهندۀ خصلتهای پلید انسان فردی نیستند؛ بلکه درواقع بیانگر سه طبقۀ اجتماعیاند، زیرا مقصود او از پلنگ، فلورانس و از مادهگرگ، دربار پاپ و از شیر، خاندان سلطنتی فرانسه است.
استفاده از زبان مردم عامه
مولوی اشعار دیوان کبیر را بهنحوی سروده که گویی مخاطبی را منظور ندارد. اما در مثنوی همان سخن را برای مردم میگوید. او در مثنوی مخاطب خود را سنجیده است. مخاطب او مردماند. دو شاعر در بهکارگیری زبان مردم بسیار به هم نزدیکاند. گاه ضربالمثلهایی عامیانه را در سرودههای خود آوردهاند، گاهی نیز سرودههای آنان به ضربالمثلهای معروف تبدیل شده است؛ مثلا شعر معروفی را که بر سردر دوزخ نوشته شده است، در ادبیات اروپا و نیز در میان مردم برای کسانی بهکار میرود که دیگر هیچ امیدی برای آنها وجود ندارد:
«ای آنکه داخل میشوی، دست از هر امیدی بشوی.»
در مثنوی 68 ضربالمثل فارسی و 65 ضربالمثل عربی آورده شده است که خود به فهم عامیانه کمک میکند.
آغاز کتاب، شکواییهای علیه زمان
دو شاعر با شمشیر زبان به مبارزه برمیخیزند. هر دو با شکواییهای علیه زمان، کتاب خود را آغاز میکنند. دانته در ابتدای کتاب ناخرسندی از شهرش را چنین بیان میدارد:
چنین است کمدی دانته آلیگیری که اهل فلورانس است، اما فلورانسیخو نیست.
سرآغاز مثنوی نیز شکایت است و حکایت از زمانهای پرکشمکش و پرآشوب که آدمیان از درک یکدیگر عاجزند و ناتوان… درواقع، این دو شاعر بیشتر درد اجتماعی دارند تا فردی.
تکهای دیگر از کتاب شخصیتشناسی در مثنوی و کمدی الهی
در سرود سیودوم، منطقهای به نام کائینا وجود دارد که بهفارسی میشود آن را قابیلستان معنا کرد؛ اینجا جایگاه برادرکُشان است. از چهرههای شاخص این طبقه قابیل، پسر برادرکش آدم، است و یهودا، حواری خائنی که عیسی را به چند سکه فروخت، و نیز شیطان اعظم که به خداوند عصیان ورزید.
(کائین، همان کائن است که بهفارسی قابیل شده است.)
شیوههای روانشناسی در مثنوی
از جذابترین بخشهای کتاب شخصیتشناسی در مثنوی و کمدی الهی همین قسمت است. توضیحات این بخش بههمراه ابیات آوردهشده خیلی طولانیست و اگر میخواستم بخشی از آن را ذکر کنم جفا به محتوا بود. پس تنها به ذکر این نکته اکتفا میکنم که حتما برای مطالعۀ این قسمت هم که شده این کتاب را تهیه کنید.
غرور بدترین گناه از دید دانته
دانته غرور را بدترین گناه دانسته و به همین دلیل طبقۀ اول برزخ را مخصوص این گروه قرار داده است. مغروران برزخ، بهخلاف ساکنان دوزخ، که جاودانه در دوزخ خواهند ماند، پشیمان شده و توبه کردهاند و توبه آنها را به برزخ کشانده است. غرور آنها در برزخ به شکل باری سنگین بر دوش آنها تجسم یافته؛ باری که موجب شده سرشان تا زمین خم میشود.
یکی از ویژگیهای این طبقه وجود آثار هنری و ادبی است. دانته میخواهد نتیجهگیری کند که هنرمندان و ادیبان و اندیشمندان، ازجمله خود دانته، بیش از دیگران در معرض ابتلا به غرورند.
راندهشده از نیستان
حکایت نی نمادی است از کلیت انسان. همچنانکه دانته نمادی بود از نوع انسان که در جنگلی تاریک خود را سرگردان میبیند، مولانا نیز همین مفهوم را به شکلی دیگر مطرح میکند. قبل از مولانا شاعران پارسیگوی نیز در جستوجوی حقیقت انسان بودهاند. مانند سنایی در کتاب سیر العباد الی المعاد که بازگوی سلوک روح انسان است برای رسیدن به حقیقت. عطار نیز در منطقالطیر خود، پرندگان عاشق را از هفت وادی سلوک میگذراند تا سرانجام سیمرغ را در سیمرغ میبینند.
خودکشی
دانته خودکشی را در دو شکل فردی و اجتماعی مطرح میکند. او شهر فلورانس را بهعنوان جامعهای که با فساد خود، خویش را به زوال و انحطاط میکشاند در گروه خودکشیکنندگان قرار داده است. پس خودکشی نهتنها نقض تعهدات فردی است، بلکه گاه نقض تعهدات اجتماعی محسوب میشود.
معرفی کتاب شخصیتشناسی در مثنوی و کمدی الهی
عنوان اصلی: کتاب شخصیتشناسی در مثنوی و کمدی الهی (به روش تطبیقی)
پژوهشگران: منیژه آرمین (عضو هیئت علمی دانشگاه فرهنگیان) – اعظم سازور (عضو هیئت علمی دانشگاه الزهرا)
انتشارات: سوره مهر
نوبت چاپ: اول سال 1397
قیمت: 35.000 تومان
تعداد صفحات: 224
موضوعات: شخصیتپردازی در ادبیات – مطالعات تطبیقی – شعر فارسی – شعر ایتالیایی
امیدوارم از یادداشت کتاب شخصیتشناسی در مثنوی و کمدی الهی استفاده کرده باشید. حتما سری به بخش معرفی کتاب وبلاگ عقاید یک گرگ بزنید و با کتابهای خواندنی و ارزشمند در زمینههای مختلف آشنا شوید.