پیش از آغاز یادداشت معرفی کتاب بیژن‌نامه به این نکته اشاره کنم که این کتاب منظومه‌ای حماسی نیست! درواقع، عنوان کتاب از مقاله‌ای انتخاب شده که دکتر وامقی درباره شخصیت بیژن در متون گوناگون نوشته است. این کتاب مجموعه‌ای‌ست از مقالات مرتبط با شاهنامه فردوسی به‌قلم دکتر ایرج وامقی.
در ادامه مفصل‌تر دربارۀ این مقالات صحبت خواهم کرد.
مقالات کتاب بیژن‌نامه
از مقدمه و یادداشت‌های ابتدایی که بگذریم؛ در کتاب بیژن‌نامه 14 مقاله خواهیم خواند که 13 عنوان آن را دکتر وامقی نوشته‌اند و یک مقاله هم جوابیه‌ای‌ست دربارۀ یکی از مقالات ایشان. در ادامه سعی می‌کنم در حد چندخط دربارۀ هرکدام از این مقالات توضیح بنویسم.
بیژن‌نامه
اصلی‌ترین مقاله این کتاب «بیژن‌نامه» است. دکتر وامقی در این مقالۀ مفصل، به بررسی شخصیت بیژن در متون گوناگون، به‌خصوص شاهنامه پرداخته است. ایشان تلاش کرده‌اند که هویت واقعی بیژن را، سوای داستان بیژن و منیژه، بشناسند و بشناسانند. نثر روان این مقاله آن را بسیار خواندنی و گیرا کرده است.
درفش‌های پهلوانان در شاهنامه و مفهوم آن
عنوان این مقاله خود گویای محتوای آن است. نویسنده بخش‌های مختلف شاهنامه را، که در آن‌ها به نقش درفش‌ها اشاره شده است، کنار هم گذاشته و مجموعه‌ای کامل از پرچم‌های پهلوانان گرد آورده است.
چند رَسم کهن در شاهنامه فردوسی
در این مقاله از کتاب بیژن‌نامه درباره رسم و رسوماتی می‌خوانیم که نگارنده از پژوهش در قلب شاهنامه استخراج‌شان کرده است. این رسم‌ها را تنها نام می‌برم؛ که اگر مشتاق بودید در خود کتاب بیشتر درباره‌شان بخوانید:
- بدرود کردن با درگذشته
- به نام ایزد – ماشاءالله
- سان و رژه
- کلاه کاغذی بر سر کسی نهادن
- اسپند دود کردن
- رسم عزاداری در ایران و موی‌کندن زنان در سوگ
- چوگان‌بازی
نسخۀ بدل و ابیات الحاقی در شاهنامه
این مقاله کتاب بیژن نامه کمی تخصصی‌تر از مقالات پیشین است و به نسخه بدل‌ها و ابیات الحاقی شاهنامه فردوسی می‌پردازد.
واژۀ دستکش در شعر حافظ و شاهنامه
نگارنده به بررسی نظرات صاحب‌نظران مختلف درباره واژۀ «دستکش» پرداخته است. ایشان با این بیت حضرت حافظ شروع می‌کنند:
حافظ که سر زلف بتان دستکشش بود … بس طرفه حریفی‌است کش اکنون به سر افتاد
دکتر وامقی در این مقاله به بررسی نظرات دکتر رواقی، استاد خرمشاهی، دکتر خانلری، دکتر هروی، آقای ذوالنور و دیگران پرداخته‌اند.
چند نکتۀ لغوی از شاهنامه
پیوسته، بالا، و گروگرد واژگانی‌اند که در این مقاله به ریشه‌شناسی آن‌ها پرداخته شده است. حین مطالعۀ این مقاله اطلاعات جالبی کسب خواهید کرد؛ و این برای علاقه‌مندان به ادب ایران و زبان‌شناسی بسیار جالب توجه است.
نقدی بر کتاب فرهنگ اساطیری – حماسی ایران
دکتر وامقی در این یادداشت به معرفی کتاب فرهنگ اساطیری – حماسی ایران به روایت منابع بعد از اسلام: پیشدادیان اثر خانم دکتر صدیقیان پرداخته‌اند. این کتاب در دو جلد و توسط پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی منتشر شده است.
نقدی بر کتاب نخستین انسان و نخستین شهریار
این مقاله اختصاص دارد به نقد و بررسی کتاب نمونه‌های نخستین انسان و نخستین شهریار در تاریخ افسانه‌ای ایرانیان – جلد اول: گیومرث، مشی و مشیانه، هوشنگ و تهمورث. این کتاب نوشتۀ آرتور کریستن‌سن بوده و با ترجمه‌ای از احمد تفضلی و ژاله آموزگار در ایران منتشر شده است.
نقد کتاب واژه‌نامک
این مقاله نیز دربارۀ نقد و بررسی کتاب واژه‌نامک (دربارۀ واژه‌های دشوار شاهنامه) اثر عبدالحسین نوشین است. این کتاب را نشر بنیاد فرهنگ ایران روانۀ بازار کتاب کرده است.
تو را با نبرد دلیران چه کار؟
دکتر وامقی پس از چندین مقاله مفید در کتاب بیژن‌نامه ناگهان مسیر خود را تغییر می‌دهد. ایشان در این مقاله تند و سطحی به نقد نقطه‌نظر احمد شاملو دربارۀ کاوه آهنگر و حماسۀ فردوسی می‌پردازند. در آغاز مقاله ابتدا متن کامل سخنرانی احمد شاملو درباره شاهنامه را می‌خوانیم و بعد نقد دکتر ایرج وامقی بر آن را.
ایران شاهنامه را دریابیم
این مقاله را هم چندان نپسندیدم و معتقدم که می‌شد نوشته نشود. درواقع، این مقاله پاسخی‌ست بر مقاله‌ای با همین عنوان که توسط نویسنده‌ای افغانستانی به نام راسخ ایلدرم در مجله «عرفان» کابل به چاپ رسیده است. گویا ایشان در مقاله‌شان مدعی شده‌اند که ایران شاهنامه همان سرزمین افغانستان است و همین مدعا خون دکتر وامقی را به‌جوش آورده تا چنین مقاله‌ای بنویسند. باز هم عرض می‌کنم که به‌نظرم می‌شد این مقاله نوشته نشود.
نقدی بر مقالۀ معرفی قطعات الحاقی شاهنامه
این مقاله به نقد مقاله‌ای از دکتر خالقی مطلق با عنوان «معرفی قطعات الحاقی شاهنامه» اختصاص دارد. همانند چند مقاله اخیر از کتاب بیژن‌نامه این یکی هم چندان به‌مذاقم خوش نیامد. نگاه پژوهشگرانۀ دکتر وامقی در مقالات ابتدایی این کتاب، ناگهان به «من می‌دانم و دیگران نه» تبدیل شد. البته این برداشت شخصی من است و حتماً خوانندگان حرفه‌ای این کتاب و صاحب‌نظران می‌توانند دقیق‌تر نظر بدهند.
خلاصه بعد از این مقاله است که دکتر خالقی مطلق پاسخی می‌نویسند:
روش نوینی در نقد!
و در این یادداشت پاسخی در مقابل مقالۀ پیشین از دکتر وامقی مطرح می‌کنند. و سپس می‌رسیم به آخرین مقاله از کتاب بیژن‌نامه با عنوان:
روش تازه‌یی در دفاع و تحریف
که پاسخ متقابل دکتر وامقی است بر پاسخ دکتر خالقی مطلق! و این‌جا کتاب تمام می‌شود.
جمع‌بندی
عنوان: بیژن‌نامه (دربارۀ شاهنامه)
نویسنده: دکتر ایرج وامقی
ناشر: پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی (با همکاری شرکت انتشارات سوره مهر)
نوبت چاپ: چاپ اول 1380
تعداد صفحات: 395 صفحه
قیمت کتاب: 20.000 تومان
در انتها باید بگویم که به‌خاطر مقالات آغازین کتاب بیژن‌نامه هم که شده، حتما این کتاب را تهیه کنید و بخوانید. مطالعۀ کتاب برای دانشجویان زبان و ادبیات فارسی و هم‌چنین زبان‌های باستانی و علاقه‌مندان به فرهنگ و ادبیات ایران‌زمین بسیار مفید خواهد بود.
پس از مطالعۀ یادداشت معرفی کتاب بیژن نامه، لطفاً نقد و پیشنهادتان را درباره بخش معرفی کتاب وبلاگ عقاید یک گرگ با من در میان بگذارید.