در ابتدا قصدم این بود که در چند یادداشت جداگانه به معرفی تکنیک‌های ایده‌پردازی و تفکر خلاقانه بپردازم. بعد از گردآوری اطلاعات، تصمیم گرفتم که تا حد امکان، هر تکنیک خلق ایده و حل مسئله را در یک صورت مختصر، در قالب یک یادداشت کلی در کنار هم معرفی کنم. پس رسیدم به یادداشت معرفی بهترین متدهای خلاقیت‌افزایی و حل مسئله. این یادداشت به‌مناسب روز جهانی خلاقیت و نوآوری (21 آوریل؛ اول اردیبهشت 1402) منتشر شده است.
این تکنیک‌ها در لایه‌های مختلفی از کسب‌وکارها به‌کار گرفته می‌شوند؛ این‌جا، به‌خاطر فعالیت خودم در حوزه تبلیغات و کپی‌رایتینگ، تمرکزم را روی استفاده از این روش‌ها در خلق ایده تبلیغاتی می‌گذارم.
اگر به این مبحث علاقه‌مندید، در ادامه هم همراه من بمانید.
تکنیک طوفان فکری (BrainStorming)
طوفان فکری تکنیک معروف و محبوبی است و تقریباً همه با تعریف و کاربرد آن آشنا هستند. برای همین این‌جا فقط چند نکته کوچک و کاربردی برای برگزاری جلسه طوفان ذهنی تاثیرگذار می‌نویسم. پیش از آغاز، این نکته را هم یادآور شوم که این تکنیک توسط الکس ازبورن (Alex Faickney Osborn) پایه‌گذاری شده است. طوفان فکری انواع گوناگونی دارد؛ که در ادامۀ یادداشت چند مورد از آن‌ها را هم معرفی خواهم کرد.
پیش از جلسه
- مشخص کنید چه کسانی را باید دعوت کنید. تلاش کنید حداکثر 10 نفر با چشم‌اندازها و رویکردهای متنوع را به جلسه برین استورمینگ دعوت کنید.
- محیط مناسب جلسه را بسازید. فضایی که تمام شرکت‌کنندگان در آن راحت باشند، و امکاناتی مانند تخته‌سفید و… هم در آن پیش‌بینی شده باشد.
- مدت‌زمان جلسه را مشخص کنید؛ مثلاً 45 دقیقه ایده‌پردازی، 30 دقیقه جمع‌بندی.
- سرپرست جلسه را مشخص کنید؛ کسی که مسئول ثبت ایده‌ها، کنترل زمان، تصمیم‌گیری و… است.
- روش تصمیم‌گیری نهایی را مشخص کنید؛ آیا با رای‌گیری و دموکراسی خروجی نهایی را مشخص خواهید کرد، یا مدیر (مسئول جلسه) آن را انتخاب خواهد کرد.
- مسئله جلسه را به‌صورت شفاف مشخص و تعریف کنید.
در جلسه
- قضاوت ممنوع است! نه مدیر، و نه شرکت‌کنندگان نباید ایده‌های دیگران را در مرحله ایده‌پردازی نقد کنند.
- هر ایده‌ای خوب است!
- ایده‌ها کپی‌رایت ندارند؛ و هرکسی می‌تواند ایده دیگران را پرورش بدهد.
- همه می‌توانند در فرایند ایده‌پردازی شرکت کنند؛ ولی مشارکت اجباری نیست.
- شرکت‌کنندگان باید از قوانین، فرایند، زمان‌بندی و روش کار آگاه باشند.
- همه باید فرصت صحبت‌کردن داشته باشند.
- همه ایده‌ها باید یادداشت شوند.
- مدیر نباید در مرحله اول (ایده‌پردازی) خود را کنار بکشد.
تکنیک خلق ایده: چک‌لیست ازبورن (The Osborn’s Checklist)
چک‌لیست ازبورن، ابداع دیگری از مبتکر طوفان فکری است. در این روش بنا بر پرسش است و در لایه‌های مختلفی از خلق ایده در محل‌های مختلف کاربرد دارد. سوالاتی که باید بپرسیم، این‌ها هستند:
- Alternative Use or Change of Purpose
- Adapt or Adjust
- Modify or Change
- Magnify
- Minify
- Substitution or Replacement
- Regrouping or Rearranging
- Inversion or Reversal
- Combine
فرض کنید می‌خواهیم یک تبلیغ خلاقانه و متفاوت برای یک محصول قدیمی بسازیم؛ این سوالات را باید مطرح کنیم:
(قبل از خواندن، یک محصول را در ذهنتان مشخص کنید تا فرایند برایتان ملموس‌تر شود.)
- آیا علاوه‌بر استفاده اصلی، می‌شود از این محصول استفاده دیگری هم کرد؟ اگر محصول را اندکی تغییر دهیم، چه استفاده‌های دیگری می‌توان از آن کرد؟
- کدام محصولات به محصول ما شبیه‌اند؟ در گذشته به‌جای این محصول از چه چیزی استفاده می‌شد؟
- چه‌چیز را می‌توان تغییر داد؟ چگونه می‌توان رنگ، شکل، اندازه، مزه و… را تغییر داد؟
- چه چیزی به محصول بیفزاییم؟ مانند: زمان، سایز، تکرار، تکثیر و… .
- چه چیزی از محصول کم یا حذف کنیم؟
- چگونه می‌توان مواد، مکان، منبع انرژی و… را تغییر داد؟
- چگونه می‌توان الگو، قطعه، برنامه زمانی و… را تغییر داد؟
- چگونه می‌توان معایب را به مزایا تغییر داد؟
- چگونه می‌توان ایده‌ها را ادغام کرد؟ چه عنصر یا عملکردی را می‌توان ترکیب کرد؟
تکنیک SCAMPER
این تکنیک هم مشابه روش بالاست و به همان شکل، در قالب طوفان فکری برگزار می‌شود. نام این تکنیک خلاقیت از کلمات زیر ساخته شده است:
- Substitute
- Combine
- Adapt
- Modify
- Put to another Use (or Purpose)
- Eliminate
- Rearrange
تکنیک ماتریکس مورفولوژیکال (Morphological Matrix)
این تکنیک خلق ایده به‌صورت گروهی یا فردی در پروژه‌های طراحی استفاده می‌شود و هدف از آن، خلق ایده با فکرکردن به جنبه‌های گوناگون و متفاوت یک مسئله است. در این روش، تعداد زیادی ایده در زمانی کوتاه تولید می‌شود.
ماتریکس مورفولوژیکال در سه گام اجرا می‌شود:
- گام اول: انتخاب ویژگی‌ها
- گام دوم: اجزای هر ویژگی
- گام سوم: ترکیب اجزای تصادفی از هر ستون
مثلاً در تصویر؛ 3 ویژگی مخاطب هدف، نوع برنامه، و تم، انتخاب، و برای هر ویژگی، 10 جزء نوشته شده است. در گام پایانی، به‌صورت تصادفی، این اجزا را با هم ترکیب می‌کنیم. مثلاً: یک سریال تاریخی برای نوجوانان.
تکنیک DO IT
نام این تکنیک از کلمات زیر ساخته شده است:
- Define
- Open
- Identify
- Transform
مسئله را تعریف می‌کنیم؛ ذهن‌مان را برای پذیرش ایده‌ها باز نگه می‌داریم؛ راه‌حل را شناسایی می‌کنیم؛ و در نهایت، ایده را به اجرا تبدیل می‌کنیم.
تکنیک خلق ایده: 5W1H
نام دیگر این روش، متد کیپلینگ (Kipling) است؛ چون از شعر The Elephant Child رویارد کیپلینگ (سروده‌شده به‌سال 1902 میلادی) اقتباس شده است. در این روش 6 سوال مطرح می‌شود:
- What?
- When?
- Where?
- Who?
- Why?
- How?
- مشکل دقیقاً چیست؟ راه‌حل چیست؟
- این مشکل کی ایجاد شده است؟ راه‌حل تا چه زمانی باید آماده شود؟
- مشکل کجا رخ داده است؟ راه‌حل در کجا اعمال خواهد شد؟
- این مشکل روی چه کسی تاثیرگذار است؟ راه‌حل برای چه کسی ایجاد می‌شود؟
- چرا این مشکل ایجاد شده است؟ چرا به راه‌حل نیاز داریم؟
- چگونه می‌توان این مسئله را حل کرد؟
تکنیک آنالیز S.W.O.T
در این تکنیک، تمرکز روی 4 مورد زیر است:
- Strengths
- Weaknesses
- Opportunities
- Threats
تکنیک شش کلاه تفکر (Six Thinking Hats)
این تکنیک را ادوارد دی بونو ابداع کرده و در جلسات طوفان ذهنی اجرا می‌شود و در آن، شرکت‌کنندگان در 6 دسته حاضر می‌شوند. افراد هر کلاه، از رویکرد خاصی به مسئله نگاه می‌کنند.
- کلاه آبی: کنترل و نظارت جلسه
- کلاه سیاه: منفی‌بودن یا قضاوت نقادانه
- کلاه زرد: مثبت‌بودن و خوش‌بینی
- کلاه سبز: نوآوری و خلاقیت
- کلاه قرمز: عواطف و احساسات
- کلاه سفید: داده‌ها، اطلاعات و واقعیت‌های بدون قضاوت
تکنیک خلق ایده: بدترین ایده! (Worst Idea)
برخلاف جلسه برین‌استورمینگ، در این روش، باید ایده‌های بد را بیان کنید! هدف این است که از بیان ایده بد نترسید و مشخص کنید که چه ویژگی‌هایی باعث می‌شوند که یک ایده مشخص بد باشد. در مرحله آخر، در این‌باره صحبت می‌شود که چگونه یک ایده بد را به ایده‌ای خوب تبدیل کنیم.
تکنیک BrainWriting
در این روش، شرکت‌کنندگان 5 دقیقه زمان دارند تا بهترین ایده‌های حل مسئله را روی کاغذ بنویسند. سپس کاغذها با هم تبادل می‌شود تا درباره ایده‌ها بحث شود. در این روش، برخلاف طوفان فکری، همه افراد مشارکت می‌کنند و هیچ‌کس ساکت نمی‌ماند.
جمع‌بندی
در این یادداشت کوتاه، به‌اجمال درباره روش‌های خلق ایده و افزایش خلاقیت در ایده‌پردازی نوشتم. تکنیک‌های آمده در منابع فارسی و انگلیسی بسیارند؛ من این‌جا این روش‌ها را معرفی کردم:
- طوفان فکری
- چک‌لیست ازبورن
- SCAMPER
- ماتریکس مورفولوژیکال
- DO IT
- 5W1H
- W.O.T
- شش کلاه تفکر
- بدترین ایده
- Brainwriting
شما از کدام تکنیک خلق ایده و حل مسئله بیشتر استفاده می‌کنید؟ اگر فرصت داشتید در بخش دیدگاه‌ها نظرات‌تان را بنویسید تا با هم صحبت کنیم.